- Home
- Vesti
- Vesti iz Valjeva
- Na današnji dan pre 220 godina posečeni knezovi Ilija Birčanin i Aleksa Nenadović
Na današnji dan pre 220 godina posečeni knezovi Ilija Birčanin i Aleksa Nenadović
Autor objektiva
04/02/2024
Na današnji dan, pre 220. godina, dahije su u Valjevu posekle knezove Aleksu Nenadovića i Iliju Birčanina. Tog dana je stradao veliki broj uglednih Srba.
Pre više od dva veka, odnosno početkom 1803. godine sastalo se 12 knezova valjevske nahije, među kojima su se isticali Aleksa Nenadović i Ilija Birčanin. Odlučili su da za osam meseci podignu ustanak, sa čime su se saglasile i pojedine starešine iz Šumadije. Krajem 1803. Aleksa Nenadović šalje pismo majoru Mitezeru, austrijskom komandantu u Zemunu, kako bi ga obavestio da su Srbi zavadili dahije i da očekuju oružani sukob. Međutim, pismo pada u ruke dahijama. U strahu od uplitanja Austrougara u sve izvesniji narodni ustanak, dahije su, 4. februara 1804. godine, pogubile većinu istaknutih srpskih knezova, trgovaca i sveštenika, posebno istaknutih boraca protiv janjičara u Kočinoj krajini.
Na 220. godišnjicu od Seče knezova prenosimo tekst profesora dr Vladimira Krivošejeva, koji u uvodu napominje:
Početkom 1804. godine, u nameri da u korenu preseku svaku pomisao raje da se digne na ustanak, turske dahije su širom Beogradskog pašaluka (ispravnije, zvanično – Smederevski sandžak) pogubile više desetina narodnih vođa, potencijalnih ustaničkih ratnih starešina. Taj događaj je ostao upamćen kao Seča knezova. Među ubijenim starešinama najpoznatiji su bili valjevski knezovi Aleksa Nenadović i Ilija Birčanin pogubljeni 4. februara (23. januara po julijanskom kalendaru) i oni su postali simboli Seče knezova.
Ovaj događaj bio je neposredni povod za izbijanje Prvog srpskog ustanka kao početka procesa stvaranja novovekovne srpske države, ali i savremenog Valjeva, prvog danas postojećeg grada oslobođenog od strane ustanika (8/20. mart 1804). Time je pogubljenje srpskih narodnih glavara Alekse i Ilije trajno ugrađeno kao temeljni kamen u istorijski identitet grada, što se vidi i iz rasprava koje su Valjevci iz Valjeva i Beograda, kao i drugi namernici, vodili tokom tridesetih godina prošloga veka. Ali pitanja koje se otvaraju su:
– Gde su valjevski knezovi pogubljeni; na mostu na Kolubari, ili na nekom drugom mestu?
– Na koji način je u Valjevu to mesto, kao i sam događaj obeležavan u različitim vremenima?
Odgovore na ova pitanja daje prof. dr Vladimir Krivošejev, istoričar i kulturolog, u Glasniku Društva konzervatora Srbije (broj 45 iz 2021. godine). Sa dozvolom autora ovaj članak prenosimo u celini.
Obeležja mesta Seče knezova u Valjevu
Valjevski knezovi Aleksa Nenadović i Ilija Birčanin najpoznatije su žrtve Seče knezova (23. januar / 4. februar 1804). Ovaj događaj bio je neposredni povod za izbijanje Prvog srpskog ustanka kao početka procesa stvaranja novovekovne srpske države, ali i savremenog Valjeva, prvog danas postojećeg grada oslobođenog od strane ustanika (8/20. mart 1804).
Time je pogubljenje srpskih narodnih glavara Alekse i Ilije trajno ugrađeno kao temeljni kamen u istorijski identitet grada, što se vidi i iz rasprava koje su Valjevci iz Valjeva i Beograda, kao i drugi namernici, vodili tokom tridesetih godina prošloga veka. (1) Ali, početno pitanje koje se otvara jeste: gde su valjevski knezovi pogubljeni?
Opšta društvena svest ukazuje na to da se ovaj čin odigrao u centru Valjeva, na mostu na Kolubari. Taj stav uvrežen je na osnovu poznatih stihova pesme Početak bune protiv dahija:
I dođe mu obor-knez Aleksa,
I dođe mu Birčanin Ilija,
Obojicu vata Memed-aga,
Bijele im savezao ruke,
Pa ih vodi na most Kolubari;
……………
Dželat trže sablju ispod skuta,
Te Iliji odsiječe glavu;
A Aleksa sjede na ćupriju…(2)
Ovi stihovi epske pesme slepoga guslara Filipa Višnjića, koji nije bio svedok opisanog događaja, s vremenom su ušli u čitanke i u njima ilustrovani, a zatim i filmskom kamerom ovekovečeni u TV seriji “Vuk Karadžić“ te tako uticali na formiranje društvene svesti. S druge strane, Prota Mateja Nenadović, opisujući u Memoarima čin pogubljenja svoga oca i Ilije Birčanina, navodi da se to dogodilo ne na mostu već „80 hvati niže ćuprije, na poljici do Kolubare“. (3) Po svemu sudeći, postojanje mosta nije sporno, ali sporna je predstava o njemu kao pozornici strašnoga čina.
Austrougarski špijunski plan s kraja 18. veka ukazuje na to da se most, koji je povezivao stambeni deo valjevske kasabe sa čaršijom, Tešnjarem, nalazio na mestu današnjeg „belog, mermernog mosta“. (4) Odmeravanje od toga mosta okvirnih „80 hvati niže“ ukazuje na položaj u pravcu zgrade današnjeg Narodnog muzeja Valjevo a prethodno gimnazije i osnovne škole.
Prema sećanjima starih Valjevaca, mesto gde su posečeni srpski knezovi decenijama nije bilo obeleženo, prvo zbog turske dominacije a potom prevlasti dinastije Obrenović, koja je ciljano zanemarivala tekovine Prvog srpskog ustanka, Karađorđevog, na račun Drugog, kneza Miloša. Da to ne ostane tako prvi su se pobrinuli Čika Ljuba Nenadović i kralj Aleksandar Obrenović.
Prema odrednicama koje je u Memoarima dao Prota Mateja, oni su 1893. godine odbrojali koracima onih „80 hvati niže ćuprije“ i tako odredili mesto na „poljici do Kolubare“, gde su posle pogubljenja Alekse i Ilije ostala da leže njihova tela, i tu zasadili drvo. (5) Na ovaj način stratište je određeno samo okvirno. (6) Sadnja spomen-drveta od strane jednog Nenadovića i jednog Obrenovića verovatno je inicirala ideju da se podigne i adekvatnije spomen-obeležje, ali ona počinje da se konkretizuje tek posle Majskog prevrata 1903. godine, sa smenom dinastija.
Po dolasku na srpski presto, kralj Petar Karađorđević, čija je majka Persida bila od Nenadovića, nastojao je da ojača sećanja na Prvi srpski ustanak s ciljem da učvrsti istorijske korene svoje vlasti. Tada je u Valjevu aktiviran rad Odbora za podizanje spomenika Ljubomiru P. Nenadoviću i oborknezovima Aleksi Nenadoviću i Iliji Birčaninu. Pošto je spomenik Čika Ljubi u Brankovini svečano otkriven u julu 1903. godine, Odbor je odlučio da se, dok se ne izradi adekvatan monument pogubljenim knezovima, postavi privremeno obeležje.
Početkom 1904. godine, na dan stogodišnjice pogubljenja knezova, uz narodni zbor i počasnu paljbu otkriven je veliki drveni krst. Beogradska štampa je 30. januara 1904. zabeležila:
„Kako se ove godine navršilo, na dan 23. januara ravno sto godina kako su posečeni knez Aleksa i knez Ilija, to je Odbor bio rešen da toga dana priredi stogodišnji parastos palim knezovima i da obeleži mesto kneževske pogibije. Baš pred samom Gimnazijom podignut je divno izrađen masivan krst od hrastovine iz nekadašnjeg zabrana kneza Ilije Birčanina. Na krstu behu urezana zlatnim slovima imena Alekse Nenadovića i Ilije Birčanina, a ispod njih ’23. januar 1804 – 23. jan. 1904’. Oko krsta beše divno izrađena gvozdena ograda na coklu od kamena što beše donet iz Brankovine i iz Suvodanja.“
(7) Mada su mediji naznačili da su i drveni krst i metalna ograda „divno izrađeni“, sačuvane fotografije svedoče da je reč o veoma skromnom privremenom obeležju, kao i da imena nisu bila „urezana zlatnim slovima“.
Indikativno je pitanje mesta na kom je ovo obeležje u prvom trenutku bilo postavljeno. U navedenom novinskom članku naglašeno je: „baš pred samom Gimnazijom“. Sačuvane fotografije prikazuju da se krst nalazio unutar dvorišta, na platou ispred centralnog ulaza u zgradu, ali one su nastale 1912. i 1917/18. godine. A na to da odrednica „pred samom Gimnazijom“ može da ukazuje i na šire okruženje, malo dalje od objekta, uz obalu reke Kolubare, ukazuje članak Srušen spomenik, objavljen sredinom 1910. godine u listu Mali žurnal, koji informiše čitaoce o tome da je valjevska opština naredila da se ukloni spomenik koji je obeležavao mesto pogubljenja knezova „sa svoga mesta na pijaci“.
Spomenik je potom prenet u dvorište osnovne škole, a u tekstu se konstatuje da je „ovo varvarstvo neobrazovanih potomaka za svaku osudu i gnušanje“.
(8) Po svemu sudeći, obeležje je bilo postavljeno prekoputa zgrade gimnazije (u kojoj je potom bila osnovna škola a danas Narodni muzej Valjevo), na tada praznom placu do Kolubare koji je bio u funkciji otvorene tržnice – pijace. Bilo je to, verovatno, ono isto mesto koje su deceniju ranije, koračajući tada već uređenom obalom reke, obeležili kralj Aleksandar i Čika Ljuba. S toga mesta na drugu stranu ulice, u gimnazijsko dvorište, gde je kasnije fotografisan, krst je prenet kada je za mandata predsednika opštine Riste Topalovića Konzula (1906–1912) na tom praznom prostoru počela izgradnja trgovačkih zgrada, takozvanih „kasapa“, i pratećih piljarnica i drugih pomoćnih objekata iza njih.
(9) Na to ukazuje i advokat i novinar Svetolik Grebenac u jednom dopisu opštinskim vlastima Valjeva s početka februara 1933. godine: „Najznačajnije mesto u Valjevu, to je nesumljivo ono gde su posečeni knezovi. Na žalost, to mesto je tako skriveno u Konzulovo doba Valjeva da ga za sada ne možemo istaći, osim u vicu: okupljeni oko Konzula podigli su na tom mestu kasapnice radi simbolizovanja seče knezova“.
(10) Ubrzo potom je Mata Nenadović, unuk Prote Mateje, u tekstu objavljenom u Glasu Valjeva 19. februara dodatno konkretizovao ovakvu informaciju naglasivši da su knezovi Aleksa i Ilija pogubljeni „80 hvati ispod ćuprije gde je danas pisoar mesara i piljara“, dodajući: „ko je ovo ovako instalisao, neka mu služi na čast“.
(11) U vreme kad je ova polemika vođena drveni krst od hrasta iz Suvodanja nije se više nalazio na mestu na koje je bio prenet. Po svemu sudeći, vreme je učinilo svoje. Drvo je istrulilo, a unutar metalne ograde oko krsta postavljen je sivi kameni obelisk. To se dogodilo 1923. godine.
(12) Nasred pjacete ispred škole obelisk je stajao nešto više od tri decenije. Godine 1954, u sklopu brojnih programa na nacionalnom nivou kojima je obeležavana stopedesetogodišnjica Prvog srpskog ustanka, (13) umesto njega postavljene su biste pogubljenih valjevskih knezova Alekse i Ilije, rad vajara Oskara Berbelje, koje i danas stoje, ali ne na prvobitnom mestu. Poput onog drvenog krsta, i one su premeštene. Najpre su bile postavljene na trem školske zgrade, uza zid, levo i desno od centralnih vrata, ali kad je stara školska zgrada dobila današnju muzejsku namenu (1968/69.) pa pri naknadnim rekonstrukcijama koje su prethodile otvaranju naredne kompleksne postavke (1978/79.), biste su premeštene na pjacetu ispred Muzeja.
S postavljanjem bista pogubljenih valjevskih knezova ne okončava se spomenička funkcija sivog kamenog obeliska. On je delimično preklesan i prenet u Manastir Ćelije, gde je postavljen uz grob kneza Ilije Birčanina umesto starog, oštećenog grobnog obeležja. A ne završavaju se ni nastojanja izrade memorijala Seče knezova u Valjevu. Početkom 60-ih godina postavljen je na površinu dobijenu zaziđivanjem ulaza sa ugla hotela Grand danas nepostojeći (posle renoviranja hotela 1987.) mozaik sa predstavom Seče knezova, rad Ljubodraga Jankovića Jala. Za razliku od predratnog perioda, kada se preciznije znalo gde se odigrala Seča knezova, tada je prevladao stereotipni stav o pogubljenju na mostu, a ugaona vrata hotela nalazila su se upravo u njegovom pravcu.
Četiri decenije kasnije, 2004. godine, prilikom obeležavanja dva veka od Seče knezova i početka Srpske revolucije dogovoreno je da se mesto pogubljenja ponovo obeleži. Prvobitna namera bila je da se simbolično spomen-obeležje (zbog kratkog vremena nije bilo moguće izraditi nešto monumentalnije) postavi iza „kasapa“, okvirno tamo gde su, odmeravajući koracima „80 hvati“ od mosta, Čika Ljuba i kralj Aleksandar Obrenović zasadili spomen-drvo i gde se, verovatno, prvih šest godina nalazio i hrastov krst. Međutim, zbog zaklonjenosti i neuređenosti toga prostora, izabrana je druga, obližnja lokacija. Spomen-obeležje, koje je izradio vajar Mile Jevtić, postavljeno je na trotoaru, na uglu pored Muzeja.
U svakom slučaju, iole precizan položaj mesta pogubljenja Alekse Nenadovića i Ilije Birčanina nije moguće odrediti. Prota Mateja ga je locirao odrednicama „na poljici do Kolubare“ i „80 hvati niže ćuprije“. Zaokružen broj hvati verovatno treba prihvatiti kao okviran, a pojam „na poljici do“ ne kazuje da li je to bilo uz samu reku ili nekoliko metara, pa i desetina metara, dalje od nje. Uz sve to, mesto pogubljenja koje su označili Čika Ljuba i kralj Aleksandar bilo je dodatno neprecizno po još jednom kriterijumu. Te, 1893. godine tok Kolubare bio je uređen izgradnjom kamenog korita, (14) a samo koju deceniju ranije baš na tom mestu reka je u velikoj meri meandrirala.
IZVORI:
1 Z. Joksimović, Jedan pokušaj zaštite kulturno-istorijskih spomenika u Valjevu, Glasnik istorijskog arhiva Valjevo 19, Valjevo 1984, 151–178.
2 Početak bune protiv dahija, Narodna biblioteka Srbije, https://www.nb.rs/collections/index.php?id=1913 (11.10.2021).
3 P. M. Nenadović, Memoari, Beograd, Rad 1980, 120.
4 V. Krivošejev, Valjevo, nastanak i razvoj grada: prilozi za urbanu istoriju Valjeva od prvog pomena do početka 20. veka, Valjevo 2012, 106.
5 Z. Joksimović, nav. delo.
6 Videti dalje, u zaključnom pasusu.
7 Prema V. B. Savić, Nenadovići, Valjevo 2004, 51-52. Savić prenosi ceo, relativno dugačak tekst, sa referencom: Štampa, Beograd, br. 30/2, 30. januar 1904.
8 Anonim, Srušen spomenik, Mali žurnal, 30. juni 1910, 3.
9 Sudbina spomen-drveta koje su kralj i pesnik zasadili a koje je moglo da bude odrednica za postavljanje drvenog krsta na njegovu prvu lokaciju nigde se ne pominje. Može biti da je i ono uklonjeno, ako se nije i ranije osušilo, moguće i pre postavljanja krsta!? Međutim, u umetničkoj zbirci Narodnog muzeja Valjevo nalazi se slika Bogdana Bakića (1906-1972) s nazivom Stara lipa. Ta lipa se „po predanju, nalazila ispred mosta na kojem su posečeni knezovi Ilija Birčanin i Aleksa Nenadović“. Ona „izrasta iz jedne kuće – pomoćne zgrade (šupe)“ (prema inventarskom kartonu: inv. br. 3), koja je, po svemu sudeći, pomoćni objekat kompleksa „kasapa“. Poželjno je naglasiti da navedenu sliku, samo pod drugim nazivom, Spomen drvo, pominje i prvi kustos Valjevskog muzeja, Bogoljub Boško Jeremić. Opisujući akvizicije Muzeja obavljene 50-ih godina prošloga veka on navodi: „Drvo koje je bilo zasađeno posle seče valjevskih knezova da bi se obeležilo to mesto; danas ga, nažalost, više nema“ (B. Jeremić, Valjevski muzej 1951–1961, Valjevo 1982, 46). Prema usmenim predanjima, drvo kralja Aleksandra i Čika Ljube bio je neki četinar, a lipa je na njegovom mestu zasađena kasnije.
10 Z. Joksimović, nav. delo, 158-160.
11 Isto, 162-165.
12 M. Jovanović, Zaboravljeni Ilija Birčanin i Aleksa Nenadović, Glas Valjeva, 17.3.1929; videti i: M. S., Istorijski konak Nenadovića sklon je padu, Politika, 11.7.1935. i Ž. Đorđević, Nenadovića dom napušten propada zaboravljen od svih, Vreme, 1.5.1937.
13 Videti u: V. Krivošejev i Ž. Bjeljac, „Zamena narativa u cilju ideološke propagande – Studija slučaja Spomenika borcima revolucije u Valjevu“, u: Propaganda i javni narativi u socijalističkoj Jugoslaviji, ur. B. Bogdanović, Novi Sad – Beograd 2021, 15-44.
14 Videti: V. Krivošejev, nav. delo, na više mesta; ovde: Plan centra Valjeva iz 1850. godine, Istorijski arhiv Valjevo, zbirka VARIA.
Naslovna fotografija – utamničeni knezovi Aleksa Nenadović i Ilija Birčanin, postavka u Muselimovom konaku Narodni muzej Valjevo – FOTO Dragan Krunić Objektiva.rs