“Bolničarska četa Drinske vojne oblasti od nastanka do Velikog rata”
Autor objektiva
03/09/2023
Nekadašnja bolničarska kasarna, sagrađena 1906. godine u Valjevu, još nije zaštićena, niti proglašena za spomenik kulture.
Kada dolazite u Valjevo nekadašnjim Šabačkim putem, odnosno Ulicom vojvode Mišića (do pre koju deceniju nazivana 15. septembra, početkom XX veka Ulica kralja Aleksandra) neizbežno je da, sa desne strane saobraćajnice pri ulazu u grad, uočite objekte kasarne. U kompleksu je, nedaleko od raskrsnice sa Ulicom Jakova Nenadovića, dugačka zgrada iz epohe istorizma. U odnosu na ostale objekte – uočljivo različitog stila gradnje, asocira na period kada je građevinarstvo u Srbiji usvojilo izgradnju prema višim bezbedonosnim i higijenskim normativima. Ta duguljasta zgrada skladnim fasadnim ornamentima privlači pažnju. Reč je o nekadašnjoj bolničarskoj kasarni, sagrađenoj 1906. godine. Pojedini gradovi su objekte s početka XX veka zaštitili već ’70. godina, pa sada koriste očuvane stare građevine za razvoj tzv. arhiturizma. Međutim, u Valjevu taj objekat još uvek nije zaštićen, niti proglašen za spomenik kulture.
Prema rečima prof. dr Vladimira Krivošejeva, istoričara i kulturologa: “Sa velikim reformama vojske koje je od 1883. godine sproveo kralj Milan Obrenović, Valjevo je postalo sedište Drinske divizijske oblasti i mesto lociranja njenog komandnog kadra i dela operativnih jedinica. Pored drugih vojnih formacija u gradu na Kolubari, od prvih dana formiranja Drinske divizijske oblasti postojala je i njena vojna bolnica, kao i bolničarska četa.
Duži niz godina vojni bolničari nisu imali adekvatan smeštaj. Dr Milan Pecić, upravnik valjevske vojne bolnice tokom perioda 1904-1910. sećao se: „Drinska bolničarska četa leto je provodila pod šatorima u logoru na levoj strani puta idući za kasarnu V pešad. puka. Šatori za vojnike bili su mali i niski i posve neudobni za stanovanje. Ako je leto kišno, onda je težak život u malim šatorima, zato sam se rešio, da bolničarska četa podigne sebi zgradu.“
Kasarnska zgrada bolničarske čete sagrađena je 1906. godine. Ona i danas postoji, i nije proglašena za spomenik kulture.”
U Zborniku sa naučnog skupa Sekcije za istoriju medicine Srpskog lekarskog društva, 2019. godine objavljen je članak dr Vladimira Krivošejeva “Bolničarska četa Drinske vojne oblasti, od nastanka do Velikog rata” koji ovde, uz dozvolu autora, prenosimo u celini.
BOLNIČARSKA ČETA DRINSKE VOJNE OBLASTI, OD NASTANKA DO VELIKOG RATA
Težište dosadašnjih istoriografskih istraživanja sanitetskih prilika u Valjevu bilo je postavljeno na velikom istorijskom procesu vezanom za valjevske ratne bolnice 1914-1915. godine,/1/ delom i na proučavanje nastanka i razvoja valjevske civilne bolnice i civilnog saniteta u celini,/2/ a tek u skorije vreme i na problematici postojanja vojne bolnice Drinske divizije,/3/ dok su pitanja vezana za sa njom povezanu bolničarsku četu Drinske divizije, koja je po svom formacijskom rasporedu morala da ponese ogroman teret poteškoća tokom ratnih događanja 1914. i 1915. godine, do sada bila skoro u potpunosti zanemarena. Zato je cilj ovoga rada da otvori temu istorijata bolničke čete u Valjevu, počevši od osnivanja 1883. do početka Velikog rata, i da ukaže da zgrada njene kasarne i danas postoji u nepromenjenom obliku, ali da do sada nije bila prepoznata njena prvobitna namena.
Bolničarske čete
Bolničarske čete u Srbiji nastaju kao rezultat opštih reformi sprovođenih tokom 19. veka, koje su dovele do stvaranja nezavisne, moderne novovekovne srpske države, a u sklopu nje i do moderne srpske vojske i njenog saniteta. Pojava vojnih bolničara je u početnim fazama razvoja vojnog saniteta bila je u vezi prevashodno sa radom u vojnim bolnicama, i stoga su prvobitno nazivani „poslužitelji u vojenim špitaljima“. Sa daljim razvojem vojske, pored bolničara zaduženih za rad u špitaljima pojavili su se i trupni bolničari i bolničke čete kao zasebne formacije, operativno povezane sa vojnim bolnicama, ali formacijski nezavisne od njih.
Prvi značajniji reformski koraci po ovom pitanju načinjeni su na početku druge vladavine kneza Mihaila Obrenovića, kada je 1861. godine donet akt o Ustrojeniju narodne vojske, a naredne 1862. i Pravila za lekare, birajuće vojnike za vojnu službu, koja su određivala i „nužna telesna svojstva za poslužitelje u vojenim špitaljima“, predviđajući, između ostaloga, da ti „poslužitelji“, treba da budu „samovoljci“./4/
Dve godine kasnije, 1864, doneta su dva zakona: Zakon o ustrojstvu vojenog Ministarstva, i Zakon o ustrojstvu vojske, koji je uređivao i rad vojnih bolnica. Između ostaloga bilo je predviđeno postojanje stalnih vojnih bolnica u Beogradu i Kragujevcu, a Zakon je nalagao da se privremene vojne bolnice formiraju „po potrebi“, „u mestima okupljanja trupa“. Zakonom je takođe bilo određeno da se „personal struke vojeni bolnica sastoji od lekara i apotekara i komesara i bolničara“, a da komesar mora da bude oficir, čiji je jedan od zadataka komandovanje bolničarima. Predviđeno je da u bolnicama radi jedan bolničar na 10 do 12 bolesnika, kao i da se bolničari regrutuju od dobrovoljaca, a ako ih nema dovoljno, onda se njihov sastav dopunjuje do potrebnog broja od vojnika drugih rodova. Takođe, bila je regulisana i njihova podela po činovima i klasama; postojali su viši i niži bolničari. Viši bolničari su imali činove podnarednika i kaplara, a niži su bili redovi, od 1. do 3. klase. /5/ Formiranjem ovog elementa vojno-sanitetske službe počelo se i sa adekvatnim obukama, koje su, kako se vidi iz kasnijih pravila iz 1880. godine, sprovodili vojni lekari, ali i oficiri – komesari vojnih bolnica./6/
Naredni značajan korak za razvoj vojnog saniteta je direktno vezan za nove velike reforme koje je 1883. godine sproveo kralj Milan Obrenović. Te godine su doneta tri zakona koji su omogućili dalju modernizaciju srpske vojske, a u okviru nje i njenog saniteta.
Prvim, Zakonom o ustrojstvu ministarstva vojnog Sanitetsko odeljenje je dobilo samostalnost, drugim, Zakonom o ustrojstvu vojske su definisani i stručni sanitetski kadrovi, a trećim, Zakonom o formaciji celokupne vojske je određena unutrašnja organizacija i za sanitet. Trećenavedenim zakonom određena je i teritorijalna podela države na pet divizijskih oblasti. Sve divizijske oblasti su pored komande i operativnih, pešadijskih artiljerijskih i konjaničkih jedinica, trebale da imaju i divizijsku vojnu bolnicu, kao i bolničarsku četu.
Bolničarska četa stalnog kadra ima svoga komandira, pešadijskog kapetana, kao i jednog značara, jednog narednika, dva podnarednika, sedam kaplara i 70 redova. /7/ Dodatne obaveze osoblja angažovanog u vojnim bolnicama, kao i u bolničarskim četama, naknadno su uređene 1884. godine donošenjem posebnih Pravila za vojne bolnice, koja su između ostaloga predviđala da su, u tom trenutku, stalne bolnice samo one u Beogradu, Kragujevcu i Nišu, a da se privremene i dalje otvaraju „gde se pojavi potreba, prema dislokaciji vojske“. /8/
Posle iskustava iz neuspešno vođenog rata sa Bugarskom 1885. godine, kralj Milan je izdao više naređenja kojim su prethodno sprovedene reforme dodatno redefinisane. U jednoj od njih, iz 1886. godine, naređeno je da svaka divizija ima svoju sanitetsku četu od 200 redova, 20 kaplara, šest podnarednika i po jednog narednika, komesara i blagajnika. U navedeni broj osoblja sanitetske čete spadali su i vojnici koji su po potrebi detaširani u druge jedinice iz sastava divizije kojoj su pripadali. Tako je konjička brigada imala „jednog dobro obučenog i pismenog“ bolničarskog kaplara i četiri bolničara redova, a za svaki pešadijski puk bila je predviđeno po 26 bolničara redova, tri kaplara i jedan podnarednik „koji će u sastavu čete ostati, no u četnim spiskovima označiće se poimence koji bolničari i niži činovi kom puku pripadaju, kako bi se na slučaj potrebe odmah svom puku otkomandovati mogli“./9/
Potom je 1889. godine donet novi Zakon o formacijama celokupne vojske, koji je delom potvrdio ranije ustanovljenu organizaciju, a delom dodatno osnažio prethodne izmene sprovedene putem naređenja. Vojska je i dalje raspoređena u okviru pet divizijskih oblasti; za svaku od njih prvi poziv se obrazuje spajanjem stalnog kadra i njegove rezerve, i svaka divizijska oblast mora da ima svoju bolničarsku četu: „Svaka kadrovska bolničarska četa, popunjena svojim rezervistima, obrazuje za svoju diviziju aktivnu bolničarski četu, jednu etapnu poljsku bolnicu i jednu sanitetsku kolonu, a pored toga i jednu rezervnu bolničarsku četu“./10/
Tokom mirnodopskih okolnosti bolničari bolničarske čete su radili u vojnim bolnicama, kao i u ambulantorijumima, odnosno ambulantama pri kasarnama drugih jedinica. Vojne bolnice su se uglavnom nalazile van kasarni i u većini slučajeva su bile smeštene u iznajmljenim, nenamenski građenim, privatnim objektima. Tako se valjevska vojna bolnica Drinske divizijske oblasti nalazila u iznajmljenoj staroj mehani, u centru varoši,/11/ a slično je bilo i u drugim mestima.
Kada je 1890. godine tadašnji načelnik saniteta obilazio garnizone na jugu i istoku Srbije konstatovao je da se vojne bolnice u Pirotu i Zaječare nalaze u zakupljenim mehanama, da je bolnica u Vranju u staroj otkupljenoj turskoj kući, a u Knjaževcu jednim delom u državnom nenamenskom objektu, koji je istovremeno i deo kasarne, a drugim delom u zakupljenom privatnom objektu./12/ Ni nešto kasnije stanje se nije mnogo promenilo.
Osvrćući se na stanje bolnica u Srbiji na početku XX veka dr Milan Pecić u svojoj autobiografiji piše: „Bilo je malo vojnih i građanskih bolnica pa i ono što je bilo, nisu nikako bile za bolnicu. Nisu to nikako bile naročito zidane za bolnice, nego su uzimane obične zgrade samo ako su imale 4-5 odelenja u kući su bile niske, mračne, vlažne i neudobne a rđavo snabdevene i teško je bilo držati ih u redu.“/13/ A slično stanje bilo je i sa ambulantama.
Pomenuta Pravila za vojne bolnice iz 1884. uređivala su i rad „ambulantorija“, odnosno ambulanti, koje je trebala da poseduje svaka kasarna. U njima se „leče i neguju bolesnici koji ne potrebuju naročito bolničko lečenje i negovanje, i kod kojih nema izgleda da će bolovanje trajati više od 6 do 8 dana“. /14/ Ambulante su bile u krugu kasarne gde je jedinica smeštena, kakav je bio slučaj sa valjevskom kasarnom na Jadru, koja je podignuta 1885. godine,/15/ ali i van kasarne, u zakupljenim kućama, poput ambulante u Zaječaru./16/
Dr Milan Pecić iznosi i opise vojnih i sanitetskih objekata u različitim mestima u Srbiji, u kojima je službovao. Opisujući stanje koje je zatekao u Kruševcu 1893. godine on piše i sledeće: „Kasarne su bile stare, niske, vrlo slabe građe, bile su na drumu za Stalać a do same varoši. Nisu bile nikako za stanovanje jednog puka ali srećom za moje vreme nije bilo zaraza kod vojnika. /…/ Vojna bolnica nije postojala nego samo ambulanta sa najnužnijim lekovima, u ambulanti bili su kreveti sa po jednom slamnjačom i jednim belim ćebetom i jastukom to je bila sva postelja. Lakši bolesnici lečeni su u ambulanti a teže bolesni u građanskoj bolnici, koja je bila za veliku nevolju bolnica, stara, niska, neudobna kuća sa malim prozorima i vrlo slaba bolnička i bolesnička oprema“. /17/
Slično je bilo i u Gornjem Milanovcu, u koji je dr Pecić došao 1899. godine: „U garnizonu imao ambulanta i bolnica. Puk je stanovao u kasarni, koja nije ni u čemu odgovarala higijenskim zahtevima. Pored ostalih neudobnosti bila je dosta vlažna. Tako isto i privremena vojna bolnica, koja je bila smeštena u jednu privatnu kuću, a ova je mala sa četiri teskobna odelenja, niska, opala i malim prozorima. Jednom reči, zgrada nije bila ni za jednu porodicu ali nikako za bolnicu.“/18/ Ni u Kraljevu, gde dr Pecić radi 1903. godine, stanje nije bilo bolje: „Kao u svima opisanim garnizonima i u Kraljevu kasarna je bila stara i neudobna. Tako isto i vojna bolnica bila je u jednoj staroj posve nepodobnoj zgradi u varoši.“ /19/ Izuzetak su bilo objekti u Prokuplju i Kragujevcu. Za Prokuplje je dr Pecić napisao: „Postojala je ambulanta i vojna bolnica, koja se nalazila izvan varoši ali odmah do same varoši. Zgrada je bila naročito zidana za bolnicu a imala je i jedno odelenje za zarazne bolesti“. Kada je reč o Kragujevcu: „Šumadijska stalna vojna bolnica u Kragujevcu, imala je naročitu zgradu. U bolnici je bilo unutrašnje i hirurško odeljenje. Bolnica je držana u primernom redu bez najmanje zamerke“. /20/
Bolničarska četa Drinske divizije
Kao što je već naglašeno, teritorija Srbije je zakonskim reformama iz 1883. godine podeljena na pet divizijskih oblasti i određeni su njihovi centri./21/ Valjevo je, zahvaljujući svom geostrateškom položaju postalo sedište Drinske divizijske oblasti i mesto lociranja njenog komandnog kadra i dela operativnih jedinica.
U prvoj godini sprovođenja reformi, pored komande Drinske divizijske oblasti, u Valjevu su bile locirane njene dve čete. Već od 1885. godine u Valjevu se nalaze četiri pešadijske čete, a posle daljih vojnih reformi, na početku dvadesetoga veka u Valjevu su locirane 24 pešadijske čete i artiljerija./22/
Kako se vidi iz ovog šturog pregleda Valjevo je za dve decenije izraslo u snažan garnizoni centar, što je podrazumevalo i razvoj vojne infrastrukture. Već 1885. godine na obodu Valjeva, na Ilidži, dovršena je gradnja prve kasarne./23/ Sa razvojem ovog paviljonskog kompleksa, u okviru njega je izgrađena i posebna zgrada kasarnske ambulante, koja se vidi na više fotografija koje je tokom svog boravka u Valjevu u Drugom balkanskom ratu snimio holandski lekar dr Arijus van Tinhoven.
Kasnije, 1899. godine, na brdu Krušik dovršena je i gradnja monumentalne kasarne 5. pešadijskog puka Drinske divizije,/24/ da bi, tokom prve decenije dvadesetog veka, na izlasku iz Valjeva, na Beogradskom putu, bio sagrađen i paviljonski kompleks artiljerijske kasarne sa pomoćnim objektima,/25/ u centru grada zgrada Komande Drinske divizije,/26/ a zapadno od brda Krušik niz magacina i drugih pomoćnih i pratećih objekata./27/ I dok su sve jedinice Drinske divizijske oblasti locirane u Valjevu imale svoje primerene, namenski građene objekte, vojna bolnica se, kako smo već videli, nalazila u nenamenskoj, neadekvatnoj zgradi, u iznajmljenoj mehani u centru varoši. /28/ Za razliku od bolnice, bolničarska četa Drinske divizijske oblasti je tokom prve decenije dvadesetoga veka dobila odgovarajući, i kako ćemo dalje videti, reprezentativan objekat.
Kao i vojna bolnica, i bolničarska četa Drinske divizije je formirana u prvoj godini velike reforme, 1883.
Prvi upravnik vojne bolnice, koji je istovremeno bio i referent saniteta Drinske divizijske oblasti /29/ bio je kapetan II klase dr Jovan Đokić./30/ Pored upravnika bolnice u njen komandni kadar je spadao i komesar, koji je, kako je već naglašeno, u skladu sa zakonskim odredbama, bio i komandir bolničarske čete. Prema državnim šematizmima /31/ prvi oficir na ovoj dvojnoj funkciji bio je pešadijski poručnik Živko Petrović. On je ove obaveze obavljao do 1889, s tim što se od te godine, u šematizmima, pored komandira /komesara pominje i još jedan oficir sa funkcijom vodnika. Te godine je vodnik bio pešadijski poručnik Andrija Antonić. Naredne 1890. godine komandir čete i komesar bolnice je na kratko postao pešadijski poručnik Milutin Petrović, a vodnik je bio pešadijski potporučnik Spasoje Selaković. Sledeće 1891. godine na funkciji komandira i komesara se nalazio pešadijski poručnik Uroš Erić, koji je te zadatke obavljao do 1895. U prvoj godini njegove uprave potporučnik Selaković je i dalje bio vodnik, a potom su na toj funkciji smenjivali potporučnici Milenko Bojović (1892-1894) i Dimitrije Nikolić (1895). Naredne dve godine, 1896. i 1897, komandir i komesar je bio pešadijski kapetan I klase Stevan Mihailović, a vodnik potporučnik Stevan Stojković. Tokom 1898. komandir je pešadijski kapetan I klase Spasoje Milojević, a Stojković je i dalje vodnik. U 1899. godini komandir je pešadijski kapetan I klase Spasoje Milojević, a vodnik pešadijski poručnik Matija Reljić. Od 1900. do 1905. godine komandir bolničarske čete i komesar bolnice je pešadijski kapetan I klase Miloš Marković, a vodnik 1900. i dalje Matija Reljić, ali sada već u činu kapetana II klase, pa potom pešadijski poručnik Antonije Kovačević (1901) i pešadijski potporučnik Dragomir Matić (od 1902 do 1905, kada postaje poručnik). U 1906. godini mesto komesara bolnice i komandira bolničarske čete je bilo upražnjeno, dok je vodnik pešadijski potporučnik Teofil Vitorović. Na kratko, tokom 1907. godine pešadijski kapetan I klase Jevrem Rajevac, postaje komandir i komesar, a vodnik je pešadijski poručnik Dragomir Matić, i od 1908. do 1913. godine komandir bolničke čete i komesar bolnice je pešadijski kapetan I klase Novica Stevanović, a na mestu vodnika je 1908. i 1909. i dalje Matić, a potom se smenjuju: pešadijski poručnici Ivan P. Popović, Vladan Kocić i Dragomir Lukić. /32/
Lokacija kasarne bolničarske čete drinske divizije
O tome gde je bila locirana valjevska bolničarska četa do skoro nije bilo konkretnih poznatih, objavljenih informacija. Međutim dragocene činjenice o njenom smeštaju pronađene su u pomenutoj rukopisnoj autobiografiji dr Milana Pecića pohrenjenoj u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti./33/ Dr Pecić je od maja 1904. do maja 1910. u činu sanitetskog majora, a od 1909. potpukovnika, bio upravnik valjevske vojne bolnice, s tim što je 1905. obavljao i funkciju referenta saniteta Drinske divizije, da bi se na toj funkciji našao i tokom ratne 1915. godine./34/
Osvrćući se na svoj prvi boravak i rad u Valjevu dr Pecić je napisao i sledeće: „Drinska stalna vojna bolnica je divizijska bolnica u mestu, u kome je i divizijska komanda i trebala je da je nešto bolja no do sada opisane bolnice. Na veliku našu žalost i ona nije ništa bolja. Za bolnicu uzeta je kafana, koja se nalazi u sredini varoši. /…/ Od personala bio sam ja kao upravnik bolnice i šef internog odelenja, dr Jordan Stajić kao hirurg, komandir bolničarske čete, jedan vodnik i jedan apotekar u apoteci. /…/ Drinska bolničarska četa leto je provodila pod šatorima u logoru na levoj strani puta idući za kasarnu V pešad. puka. Šatori za vojnike bili su mali i niski i posve neudobni za stanovanje. Ako je leto kišno, onda je težak život u malim šatorima, zato sam se rešio, da bolničarska četa podigne sebi zgradu. Ovo je bilo onda moguće zato, što su bile porušene stare štale vozarskog eskadrona. Štale su bile stare, ali je sama građa bila odlična. Bio je veliki broj rastovih greda dugačkih do 10 metara. Od komandanta divizije dobio sam dozvolu da upotrebim tu građu i vojnici su podigli sebi jednu dugačku zgradu, u kojoj je bilo: kancelarija četna, dugačka soba za vojnike, jedna kujna i magacin. Kada je bolnica slavila Sv. Vrače leti, tu je i slava slavljena. Pored zgrade bila je bašta sa lepim cvećem a onda još i vrlo lepo uređena vojnička bašta. Sve zajedno bilo je pravo uživanje.“ /35/
Navedena opaska dr Pecića o slavljenu slave u bolničarkoj kasarni zavređuje dodatnu pažnju. Na osnovu naređenja Kralja Milana od 14. januara 1888. godine u srpskoj vojsci je uvedeno „praznovanje slave“, a za dan slave je uziman „ili dan postanka komande ili zavoda, ili dan osobitog odlikovanja komande u borbi pred neprijateljem, ili dan kakvog srpskog božijeg ugodnika“. /36/ U istom naređenju je pisalo i „Slave će se naredbom našom urediti“, što je učinjeno 6. aprila iste godine. /37/ U toj novoj naredbi je stajalo da sve bolničarske čete slave „1. juli, Sv. Vrače“. /38/ U skladu sa ovim propisima u Službenom listu vojnom od 10. juna 1888. godine objavljen je oglas kojim komanda Drinske bolničarske čete obaveštava javnost da će „ove godine, po najvišem naređenju“ slaviti Svete Vrače, 1. jula /39/ (14. juli po gregorijanskom kalendaru), i što je postalo uobičajena praksa i u narednim godinama, sve do promene dinastije u Srbiji 1903. godine, od kada bolničarske čete umesto letnjih Vrača 1/14. jula slave jesenje Vrače. Tako je u Službenom listu vojnom, od 17. oktobra 1904. objavljeno da će drinska bolničarska četa „svoju slavu Svete Vrače Kuzmana i Damnjana slaviti 1. novembra“/40/ (14. novembra).
Kako smo videli dr Pecić, koji je u Valjevu od 1905. godine, verovatno zabunom, naglašava da su Sveti Vrači proslavljani leti: „Kada je bolnica slavila Sv. Vrače leti, tu je i slava slavljena“. Pored ove zabune, zanimljiv je i Pecićev stav da je slavu slavila bolnica, međutim , iz pomenutih naređenja, kao i iz oglasa u Službenom listu vojnom jasno se vidi da su slavu imale bolničarske čete, ali ne i vojne bolnice. Tek posle završetka Prvog svetskog rata i vojne bolnice proslavljaju slavu zajedno sa bolničarskim četama./41/
Kako se iz navedenih sećanja vidi, bolničarska četa Drinske divizije po svemu sudeći duže od dve decenije nije imala svoj kasarnski objekat već je bila locirana u vojnom kampu, odnosno: „leto je provodila pod šatorima u logoru na levoj strani puta idući za kasarnu V pešadpuka“./42/ Na osnovu ove informacije nije moguće precizno ubicirati položaj bolničarskog vojnog kampa u odnosu na današnje urbano jezgro grada. Sa jedne strane bi moglo da se pretpostavi da je kamp mogao biti lociran južno od kasarne 5. puka, na pravcu pristupa od centra grada, što bi značilo da se nalazio ispod brda, pri kraju današnje Sinđelićeve ulice. Međutim, ne sme da se zanemari mogućnost da je dr Pecić mislio na pristup kasarni od pravca zapada, budući da su se sa te strane, zapadno od Kule Nenadovića, nalazili stari vojni objekti, i da je taj deo bio povezan sa kasnije sagrađenom kasarnom 5. puka. Ti stari vojni objekti su nastali pre velikih reformi iz 1883. godine. Verovatno je tu, od 1862. godine, bila stacionirana poljska baterija narodne vojske, za čiji smeštaj su, na osnovu naređenja ministra unutrašnjih dela N. Hristića od 15/27. novembra 1862. podignute topovske šupe,/43/ da bi se sadržaj te vojne parcele kasnije dodatno proširivao.
U dokumentu o prvom imenovanju varoških ulica iz 1897. godine zabeleženo je da se dotadašnji Glavni sokak, koji je tada dobio naziv Ulica kralja Aleksandra (danas Ulica vojvode Mišića), protezao od „ćuprije na Kolubari“, pa pravo do „šupa vojni preko Ljubostinje“./44/ Ubrzo po tom, posle izgradnje kasarne 5. puka na obližnjem brdu Krušik, tu su izgrađeni i novi veliki magacini i drugi prateći objekti. Verovatnu su tom prilikom „porušene stare štale vozarskog eskadrona“, kako piše dr Pecić. Kasnije, posle Drugog svetskog rata, tu je, sa dodatnim širenjem ka severu i zapadu, formirana i najveća valjevska kasarna, prvobitno kasarna Žikica Jovanović Španac, sada Vojvoda Živojin Mišić, čiju su kapaciteti zamenili kapacitete porušene kasarne 5. puka. U svakom slučaju, tokom Pecićevog boravka u Valjevu logorski, šatorski smeštaj bolničarske čete zamenjen je smeštajem u zidanoj, reprezentativnoj zgradi. Gde se taj novosagrađeni objekat nalazio Pecić nije napisao, ali njegov položaj nam otkriva jedna od brojnih fotografija koje je u periodu od 1913. do 1915. u Valjevu snimio Holanđanin dr Arijus van Tinhoven. /45/ Na
nekoliko fotografija snimljenih u jesen 1914. godine vidi se jedna nova velika, prizemna bela zgrada. Potpis ispod jedne od njih nam otkriva i njenu namenu, a sam motiv i njen položaj. Ispod te fotografije piše: Valjevo – Sanitetska kasarna – (Valjevo – Saniteits kazerne), a na njoj se, u pozadini, na brdu, vidi dobro prepoznatljiva Kula Nenadovića. Ove činjenice ukazuje da se novosagrađena kasarna bolničarske čete nalazila unutar pomenutog starog vojnog kompleksa, gde su bile „topovske šupe“, odnosno „šupe vojne“, a moglo bi da se pretpostavi, ali ne i tvrdi, da je tu ranije bio stacioniran i šatorski kamp za bolničare. Pored ove fotografije na kojoj je kasarna bolničarske čete prikazana sa njene zadnje, dvorišne strane, u istom
albumu dr Tihovena postoji i druga fotografija, na kojoj se ova zgrada vidi sa prednje strane, snimano sa današnje ulice Vojvode Mišića, tada Kralja Aleksandra, a na kojoj je prikazana i velika grupa izbeglica koje iz pravca Šapca dolazi u Valjevo. Upoređivanjem ovih fotografija, prvo sa stanjem iz 1926. godine, a potom i sa današnjim stanjem urbanog tkiva Valjeva, uočava se da nekadašnja zgrada kasarne bolničarske čete i danas postoji. Ona se nalazi u južnom delu kompleksa kasarne Vojvoda Živojin Mišić, uz levu stranu ulice Vojvode Mišića, u pravcu mesta odakle se od te ulice na desno odvaja ulica Jakova Nenadovića, koja vodi pored Kule Nenadovića (a pored koje se nekada moglo doći do kasarne 5. puka). Danas, u odnosu na stanje od pre jednoga veka, ne samo da nije promenjen oblik ove zgrade, u vidu stilizovanog ćiriličnog slova „Š“, sa slabo izraženom srednjom crtom, već nisu promenjeni ni ukrasi na prednjoj fasadi. Jedino je promenjena namena i ova zgrada danas ima vojunoadministrativu i stambenu funkciju.
Mogli bismo da pokušamo da, koliko je to moguće, utvrdimo i godinu gradnje zgrade kasarne valjevske bolničarske čete. Kako smo videli, ona je sagrađena tokom prvog Pecićevog boravka u Valjevu, između maja 1904. i maja 1910. godine. Pri tome treba imati u vidu da dr Pecić naglašava svoje zasluge za njenu izgradnju. Kako je već pomenuto, tokom šestogodišnjeg boravka u Valjevu dr Pecić je na funkciji upravnika vojne bolnice, s tim da je tokom jedne godine, 1905. obavljao i hijerarhijski višu dužnost – referenta saniteta Drinske divizijske oblasti. S toga je logično da se pretpostavi, ali bez eksplicitne tvrdnje, da je gradnja ove kasarne mogla biti započeta, ako ne i dovršena, upravo te 1905. godine, u vreme kada je dr Pecić imao šire ingerencije od ingerencija upravnika bolnice, a u koje je spadala i briga nad drugim sanitetskim resursima Drinske divizijske oblasti.
Za kraj je neophodno je da se naglasi da zgrada kasarne bolničarske čete Drinske divizijske oblasti do sada nije bila prepoznata po svojoj izvornoj funkciji i nije registrovana ni zaštićena od strane nacionalne i regionalne službe za zaštitu spomenika kulture.
Jedan od razloga za to je vezan za nekadašnju krutost vojne administracije i strogih odnosa prema pojmu vojne tajne, zbog čega, prilikom rekognosciranja kulturnih dobara na teritoriji Valjeva, tokom sedamdesetih i osamdesetih godina prošloga veka, službe zaštite nisu imale pristup vojnim objektima, tako da su oni ostali neprepoznati i nepopisani, a time i neregistrovani i nezaštićeni kao nepokretna kulturna dobra, što je slučaj i sa najstarijim namenski građenim objektima valjevske civilne okružne bolnice iz 1884. godine,/46/ za koje još uvek nije kasno da budu zaštićeni i sačuvani, za razliku od prve valjevske kasarne iz 1885. koja je prodata.
1 Nedok, A. Valjevo, srpski ratni hirurški centar i grad bolnica u epicentru velike epidemije 1914-1915, Valjevo: Narodni muzej Valjevo, 2017; Krivošejev, V, Lazarević – Ilić, D. Valjevo 1914-1915. godine, grad bolnica, Valjevo: Narodni muzej Valjevo, 2015; Vidić, V. Stradanje i humanizam, Valjevska bolnica 1914–1915, Valjevo: Istorijski arhiv Valjevo, 2015.
2 Ranković, Z. Valjevska bolnica, spomenica o njenoj 140. godišnjici (1867-2007), Valjevo: IP Kolubara, 2007; Marjanović, V. Farmacija u Valjevu u 19. veku, Valjevo: Apotekarski centar Valjevo, 1970; Krivošejev, V. Prvi namenski građeni bolnički objekti u Valjevu, Srpski arhiv za celokupno lekarstvo,146 (2018), 1-2, 102-108.
3 Nedok, A, Krivošejev, V. Valjevo Military Hospital, from its beginning until the First World War, Vojnosanitetski Pregled, 74 (2017), 12, 1189–1196; Nedok, A, Krivošejev, V. Valjevska vojna bolnica, od prvih dana do Velikog rata, Glasnik istorijskog arhiva Valjevo 51 (2018).
4 Stanojević, V. Istorija srpskog vojnog saniteta i Naše ratno sanitetsko iskustvo, Beograd: Vojnoizdavački zavod i novinski centar, 1992 (reprint izdanje), 46.
5 Isto, 48-50 i 69. 6 Isto, 122.
7 Pored čete stalnog kadra postoje i brojnije čete prvog i drugog poziva. Videti: Stanojević, V. Navedeno delo, 125-126 i 128.
8 Isto, 134. A u kasnijim, donekle izmenjenim Pravilima za vojne bolnice, iz 1894. godine bilo je naglašeno: „Stalne bolnice su u divizijskim mestima“ (isto, 177).
9 Isto, 150 – 151 10 Isto, 166-167.
11 Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo; Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo.
12 Stanojević, V. Navedeno delo, 168 i dalje.
13 Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti. Milan Pecić, Autobiografija, Br. 13354 (ovom prilikom autor se najiskrenije zahvaljuje kolegi Ninoslavu Stanojloviću, istoričaru iz Jagodine na ustupljenim informacijama).
14 Isto,136.
15 Koninklijke Bibliotheek, Nationale Bibliotheek van Nederland – Den Haag. Fotoalbums Arius van Tienhoven: BALKANOORLOGEN 1912 – 1913 II (sinatura: 1940b2); dostupno na Internetu: https://www.kb.nl/themas/geschiedenis-en-cultuur/moderne-geschiedenis/fotoalbums[1]arius-van-tienhoven-1912-1915; pristup 17. 03. 2018.
16 Stanojević, V. Navedeno delo, 173.
17 Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti. Milan Pecić, Autobiografija, Br. 13354. 18 Isto. 19 Isto. 20 Isto.
21 Moravska divizijska oblast sa centrom u Nišu, Drinska – Valjevo, Dunavska – Beograd, Šumadijska – Kragujevac i Timočka – Zaječar.
22 Bjelajac M. Valjevo, sedište Drinske divizijske oblasti. U: Valjevo, postanak i uspon gradskog središta, saopštenje sa naučnog skupa povodom šest vekova od najstarijeg pomena Valjeva. Valjevo: Narodni muzej Valjevo i Odeljenje za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1994, 318-332.
23 kasarna na Ilidži, docnije kasarna 17. pešadijskog puka, a posle Drugog svetskog rata kasarna Kadinjača, je paviljonskog tipa i postoji i danas (2018. godina), u sko[1]ro nepromenjenom obliku u odnosu na njeno prvobitno stanje, što se vidi i na starim razglednicama Valjeva (Narodni muzej Valjevo: zbirka razglednica), kao i na katastar[1]skom planu Valjeva iz 1926. godine (Služba za katastar nepokretnosti Valjevo: Digi[1]talizovani katastarski premer Valjeva iz 1926. godine). Međutim u procesu otuđenja vojne imovine ona je prodata 2017. godine i realno je da se očekuje njeno rušenje radi izgradnje novih objekata sa komercijalnim sadržajima.
24 Ova kasarna je oštećena prilikom oslobađanja Valjeva u Drugom svetskom ratu, u sep[1]tembru 1944, a po završetku rata je porušena do temelja.
25 a ostali u dubini parcela, sačuvan je jedan, i u njemu se sada nalazi Srednja medicinska škola. Ostali su porušeni, i na njihovim temeljima su kasnije podignute zgrade Re[1]monta (ne postoji više, od 2015. godine, i tu je sada tržni mol) i Prve osnovne škole.
26 Mišića.
27 O ovoj lokaciji više u daljem tekstu. O razvoju Valjeva krajem 19. i na samom početku 20. veka vidi u: Krivošejev, V. Valjevo – nastanak i razvoj grada, od prvog pomena do početka 20. veka, Valjevo: Narodni muzej Valjevo, Međuopštinski istorijski arhiv Valjevo, Zavod za zaštitu spomenika kulture Valjevo, 2012; Stamenić, D. Značajne građevine u Valjevu. Valjevac – veliki narodni kalendar za prostu 1994. godinu, Valjevo: Agencija Valjevac, 1994, 357-366.
28 Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo; Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo.
29 Ovakva dvojna funkcija: upravnik vojne bolnice i referent saniteta divizijske oblasti je bila samo povremena praksa, i u većini slučajeva su te dve funkcije popunjavali različiti lekari sa višim oficirskim činovima (videti: Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo; Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo).
30 Videti: Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo; Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo.
31 Univerzitetska biblioteka i Narodna biblioteka Srbije. Komplet: Kalendar sa šematizmom Srpskog knjaževstva / Državni kalendar Kraljevine Srbije: 1860-1914; dostupno na: www.digitalna.nb.rs/sf/NBS/Knjige/ (poslednji pristup 21. februar 2018)
32 Isto.
33 Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti. Milan Pecić, Autobiografija, Br. 13354.
34 Isto; videti i: Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo; i Nedok, A, Krivošejev, V. Navedeno delo.
35 Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti. Milan Pecić, Autobiografija.
36 Službeni list vojni, 16. 1. 1888, str. 1; videti i: Karapandžin, S. Verska služba u vojsci Srbije, Vojno delo – opštevojni naučno-teorijski časopis, zima 2011, 271-291, 274.
37 Službeni list vojni, 13. 4. 1888, str. 1-2.
38 Isto. Budući da su se, kako je naređenjem iz januara bilo predviđeno, kao dan slave pojedinih jedinica obeležavali i svetovni, istorijski datumi, u dodatku naređenja iz aprila je dat i Propis o proslavi slava komanda i zavoda, u čijem prvom članu piše „Patron slave je onaj svetitelj koji je po kalendaru onoga dana koji je za slavu uzet“ (isto, str. 3 i dalje).
39 Službeni list vojni, 10. 6. 1888, str. 24.
40 Službeni list vojni, 17. 10. 1904, str. 5.
41 U posleratnim Službenim listovima vojnim u oglasma, koje izdaju vojne bolnice se često naglašava zajedničko obeležavanje slave bolnice i bolničarske čete. Tako u listu, od 15. novembra 1924. nalazimo oglas „Stalna vojna bolnica i bolničarska četa Timočke diviziske oblasti proslavile su svoju slavu 14. novembra (po novom kalendaru) Sv. Kuzmana i Damnjana; iz kancelarije Stalne Vojne Bolnice Timočke diviziske bolnice.“ U istom broju se nalaze i isti oglasi Vrbaske i Jadranske stalne bolnice i bolničarske čete, dok se u oglasu iz Valjeva bolnica ne pominje: „Drinska bolničarska četa proslavila je svoju slavu Sv. Vrače Kuzmana i Damjna na dan 14. novembra“, ali u potpisu piše „iz kancelarije Drinske Stalne Vojne Bolnice“, dok je u sličnom oglasu vezanom za Šumadijsku bolničarsku četu potpisana njena komanda (slično i u Službenom listu vojnom od 10. 11. 1921).
42 O zimskom smeštaju bolničara na žalost nema poznatih informacija.
43 Arhiv Srbije, Sovjet br: 520–1862 (prema: Peruničić, B. Grad Valjevo i njegovo upravno područje 1815-1915, Valjevo: Istorijski arhiv Valjevo, 1972. str 820)
44 Videti u: Krivošejev, V. Valjevo, nastanak i razvoj grada, 188.
45 O fotografijama dr Tinhovena snimanim u Srbiji u različitim periodima videti u: Krivošejev, V. Vranje 1913. na fotografijama dr Arijusa van Tinhovena, Vranje, Valjevo: Narodni muzej Vranje, Narodni muzej Valjevo, 2018.