- Home
- Vesti
- Vesti iz Valjeva
- 18. septembar – datum oslobođenja Valjeva u Drugom svetskom ratu
18. septembar – datum oslobođenja Valjeva u Drugom svetskom ratu
Autor objektiva
18/09/2023
Na današnji dan pre 79 godina Valjevo je oslobođeno od okupatora u Drugom svetskom ratu. Tim povodom, sa saglasnošću autora, objavljujemo deo iz nedovršenog rada “Sva oslobađanja Valjeva” profesora dr Vladimira Krivošejeva, istoričara i kulturologa.
Posle Drugog svetskog rata socijalističke vlasti, koje revolucionarnim metodama preuzimaju upravu zemljom, nastojale su da se stvori privid stvarnosti kako „od njih sve počinje“. Zato je posebna pažnja pridavana datumu oslobođenja Valjeva od strane komunističkih, partizanskih formacija 1944. godine, uz zapostavljanje oslobađanja Valjeva u Prvom i Drugom srpskom ustanku 1804. i 1815, kao i oslobođenja 1918, na kraju Prvog svetskog rata.
Datum oslobođenja Valjeva u Drugom svetskom ratu bio je proglašen i za Dan grada; svake godine je svečano obelažavan, uz detaljne opise oružanih akcija koje su mu prethodile i odavanje počasti žrtvama palim u borbi za oslobođenje. Međutim, u atmosferi ideološke ikonografije, decenijama je, iz nedovoljno jasnih razloga, obeležavan pogrešan datum stvarnog oslobođenja Valjeva od nemačkih okupatora. Kao Dan Valjeva proslavljan je 15. septembar, mada istorijske činjenice ukazuju da je do konačnog oslobođenja došlo tri dana kasnije.
Sa promenom geostrateške situacije u svetu, i podrškom koju je komunistički, partizanski pokret dobio od zapadnih saveznika, otpočelo je i planiranje prebacivanja glavnina partizanskih jezinica iz Bosne i Hercegovine, sa teritorije Nezavisne Države Hrvatske, ka Srbiji. Prvi prodor, preko Sandžaka ka Zlatiboru iz jeseni 1943. Nije urodio plodom. Slično je bilo i sa drugim prodorom, iz proleća naredne 1944. godine, koji je zaustavljen na obroncima valjevskih planina. Međutim krajem avgusta, sa ulaskom Crvene armije na tlo istočnog Balkana, jedinice NOVJa su odlučnije, opet iz Bosne i Crne Gore, preko Sandžaka, krenule u novi prodor, deleći se na dva kraka. Jedan je usmeren ka Beogradu, dok se drugi uputio ka Valjevu.
U pravcu Valjeva su se krenule Prva proleterska i Šesta lička divizija. Posle bitke na Jelovoj gori 9. septembra 1944. i pobede nad jedinicama JVuO, put ka Valjevu im je bio otvoren. Mionica je oslobođena 11. septembra a dan kasnije i Ljig. Ubrzo se pristupilo i najvažnijem poduhvatu, organizovanju napada na okružni centar u kojem je bilo stacionirano više hiljada nemačkih i kvislinških vojnika. Odbrambene jedinice su svoja uporišta imale u kasarni Petoga puka, iznad centra, na brdu Krušik, kao i u čvrsto građenim masivnim objektima u centru varoši, poput hotela Brankovina, Oficirskog doma, zgrada suda, artiljerijske kasarne, hipotekarne banke, pa i privatna kuće dr Miše Pantića.
Borbe oko Valjeva započele su 14. septembra rano pre podne, a napad na Valjevo istoga dana, popodne, oko u 18 časova. Već oko ponoći zauzet je stari deo grada, na desnoj obali Kolubare. Potom su otpočele ulične borbe, uz podršku partizanske artiljerije i minobacača. Od ranog jutra 15. septembra, do popodnevnih časova, zauzimani su jedan po jedan objekat. Oko 17 časova pala je odbrana u hotelu Brankovina, povezanom sa Oficirskim domom gde su vođeni najveći sukobi. Time je faktički centar Valjeva bio oslobođen, ali glavnina odbrambenih snaga povukla se u dobro utvrđenu kasarnu Petog puka, odakle su kontrolisali veći deo grada, čime faktički Valjevo u celi nije oslobođeno toga dana, 15. septembra, tim pre što je potom Nemcima stiglo pojačanje, zbog čega su partizanske jedinice napustile grad.
Prema sećanjima Valjevaca, popodne drugoga dana po zauzimanju centra (17. septembra), svetlećom raketom ispaljenom iz signalnog pištolja partizani su pozvani da napuste Valjevo. Nastalo je zatišje bez ijednog pucnja, u varoši nigde žive duše. Pola sata kasnije u grad su kamionima ušle nove nemačke trupe i centar je ponovo, bez borbe, prešao u nemačke ruke. Ubrzo, oko pet sati posle podne dva crno obojena aviona nadletala su iznenada iznad varoši i bacili bombe na kasarnu Petog puka. Jednog od njih Nemci su pogodili iz protivavionskog topa. Dva ugljenisana leša avijatičara sahranjena su u kukuruzištu, bez obeležja.
Pred veče 17. septembra u Valjevo su avionom doleteli komandant nemačkih trupa u Srbiji general Felber i komandant Srpskog dobrovoljačkog korpusa general Kosta Mušicki i obodrili snage koje su se odupirale napadima.
Sutradan 18. septembra, do podne, Nemci su popalili vojne magacine, dinamitom su protresli po poslednji put temelje i zidove zapaljene zgrade Petog puka i u koloni, neometani, krenuli put Beograda. Tadašnji valjevski sudija Milenko Jovanović je u svojim memoarima zapisao: „Tačno u 2 časa i 45 minuta posle podne, u ponedeljak 18. septembra 1944. godine, jedan feldvebel iz poslednjeg tenka skinuo je sa zgrade krajskomande tablu nad ulazom sa crnim orlom raširenih krila.“