- Home
- Vesti
- Vesti iz Valjeva
- “Valjevska vojna bolnica, od prvih dana do Velikog rata”
“Valjevska vojna bolnica, od prvih dana do Velikog rata”
Autor objektiva
27/08/2023
Da li se dešavalo da se negde divite sačuvanim starim građevinama kojih je, svedoci smo, na ovim prostorima svakodnevno sve manje? Da li ikada, u Valjevu, pomišljate da prolazite kraj kulturno – istorijskih znamenitosti sagrađenih pre 100 i više godina? Mada, retko gde da ima bar ploča s odgovarajućim natpisom. Bez obeležja su i pojedini objekti vojne bolnice s kraja XIX i početka XX veka, a nekolicina je u najužem gradskom jezgru.
Prema rečima prof. dr Vladimir Krivošejev, istoričara i kulturologa: “Decenijama u nazad, kada se pomene Valjevska bolnica 1914-1915, uz konstataciju da je Valjevo bilo grad bolnica, i da je više od 30 raznih pojedinačnih zgrada i kompleksa bilo u sanitetskoj funkciji, kao centralni objekat je doživljavan današnji krug Valjevskog arhiva, gde se nalazila civilna, Okružna bolnica. Međutim, shodno ratnim prilikama i
vojnom kontekstu događaja, centralni bolnički objekat u to vreme bila je Stalna vojna bolnica Drinske divizije. Glavna zgrada te bolnice danas ne postoji. Na njenom mestu, a u istim površinskim gabaritima, i uz izvesno poštovanje ulaza u bolnički kompleks, sagrađena je današnja zgrada Erozije u Pop Lukinoj ulici. Taj deo ove ulice, od Karađorđeva ka Kolubari, čak je jedno vreme nosio naziv Ulica dr Jordana Stajića, po čuvenom vojnom hirurgu, Vranjancu koji je dugo službovao u Valjevu. Međutim, za razliku od centralne zgrade, hirurški paviljon ove bolnice, uveden u funkciju 1906, kada i hirurški paviljon okružne bolnice i danas postoji; neobeležen je i nije proglašen za spomenik kulture.”
O Valjevskoj vojnoj bolnici, u Vojnosanitetskom pregledu, časopisu Vojnomedicinske akademije, u decembru 2017. godine objavljen je koautorski članak Aleksandra Nedoka i Vladimira Krivošejeva Military hospital of Valjevo, from its beginnings until the Great War, koji je naredne godine, preveden na srpski jezik i, uz znatne dopune, objavljen u Glasniku istorijskog arhiva Valjevo (dvobroj 51-52).
Uz dozvolu autora navedeni članak prenosimo u celini.
VALjEVSKA VOJNA BOLNICA, OD PRVIH DANA DO VELIKOG RATA
Apstrakt: Težište dosadašnjih istoriografskih istraživanja zdravstva u Valjevu bilo je postavljeno na velikom istorijskom procesu sa događanjima vezanim za valjevsku ratnu bolnicu 1914-1915. godine, a delom i na proučavanje nastanka i razvoja valjevske civilne bolnice i civilnog saniteta u celini, dok su pitanja vezana za nastanak i razvoj valjevske vojne bolnice ostala potpuno neistražena. Zato je cilj ovoga rada da otvori tu temu, od prvih pojava privremenih rezervnih bolnica do Velikog rata: od bolnice iz vremena krize 1862, preko rezervne bolnice za vreme srpsko-turskih ratova 1876/78, do vojne bolnice Drinske divizije formirane posle velikih vojnih reformi kralja Milana Obrenovića iz 1883, kada Valjevo postaje garnizoni centar Drinske divizijske oblasti.
Uvod
Ustaljeni, opšte poznati pojam Valjevska bolnica ne odnosi se, bar kada je reč o prvim godinama Velikog rata, na određeni bolnički objekat ili bolnicu kao instituciju, već označava vremenski proces. U sklopu niza specifičnih događaja, usled kojih je ceo grad postao jedna velika bolnica, postojale su dve stalne i šest rezervnih bolnica, raspoređenih u više desetina centralnih i pridruženih objekata u Valjevu, kao i promenjiv broj poljskih bolnica u gradu i njegovoj široj okolini. Dosadašnja istoriografska istraživanja su bila usmerena ka proučavanju složene celine, sa težištem na opštem razvoju i zbrinjavanju ranjenih i obolelih. Tako su u velikoj meri zapostavljene pojedinosti vezane za dve od ranije, pre ratnih strahota, postojeće bolnice: civilnu Valjevsku okružnu bolnicu i Vojnu bolnicu Drinske divizije. Dok se o civilnoj bolnici zna nešto više, budući da postoje radovi koji delimično sistematizuju njen nastanak i razvoj, nastajanje vojne bolnice je izmaklo pažnji istraživača, i informacije o njoj se pominju samo usputno, u radovima posvećenim drugim vojnim temama. Zato je cilj ovoga rada da otvori temu istorijata vojne bolnice u Valjevu, počevši od prvih povremenih pomena, do početka Velikog rata, i da postavi osnove za dalje sistematsko istraživanje.
Istorijat valjevske vojne bolnice je neraskidivo povezan sa strateškim položajem Valjeva u pozadini reke Drine i istorijskih okruženja preko njenih obala, koja su formirala neprekidne neprijateljske izazove počev od prvih dana ustanaka početkom XIX veka sve do eskalacije 1914. godine sa početkom Velikog rata. Nalazeći se u neposrednoj pozadini mogućih i stvarnih ratnih dejstava Valjevo je od strane vojne komande prepoznavano ne samo kao mesto vojničkih ishodišta, već i kao pogodno stecište za prijem ranjenih i obolelih vojnika.
U postojanju vojnih bolnica u Valjevu uočavaju se tri različita perioda. Prvi je vezan za vreme krize uzrokovane obrazovanjem srpske narodne vojske 1860 i incidentom u Beogradu 1862. godine, drugi za period srpsko-turskih ratova 1876-78, a treći period počinje sa velikim reformama vojske koje je od 1883. godine sproveo kralj Milan Obrenović. Između bolnica iz prvog i drugog, i drugog i trećeg perioda ne uočava se postojanje kontinuiteta, dok je bolnica nastala u trećem periodu kontinuirano egzistirala do Prvog svetskog rata, kao i posle njega, s Vladimir Krivošejev i Aleksandar Nedok tim što je u prvi mah imenovana kao stalna, potom tokom prvih petnaestak godina kao privremena, a od prelaza 19. u 20. vek opet kao stalna.
Privremena „Dobrovoljačka bolnica“ iz vremena krize 1862. godine
Jedan od osnovnih zadataka koji je knez Mihailo Obrenović postavio sebi po drugom dolasku na vlast 1860. godine bilo je oslobođenje Srbije od turske prevlasti. Zato je u avgustu 1861. godine donet Zakon o ustrojeniju narodne vojske kojim je pored postojeće malobrojne stajaće vojske predviđeno formiranje narodne, mobilizacione vojne sile sposobne da se upusti u rat za oslobođenje. To je dovelo do zaoštravanja odnosa sa Portom, koji je kulminirao incidentom na Čukur česmi 3/15. juna 1862. godine i turskim bombardovanjem Beograda sa gradske tvrđave 5/17. juna, a potom i do velikih tenzija tokom kojih se očekivao oružani rasplet sa mogućim širenjem i na druge delove Balkana. Eskalacija sukoba je sprečena diplomatskom intervencijom velikih sila koja je naredne 1863. godine dovela i do proširenja autonomije i iseljavanja Turaka iz Srbije (sem iz podunavskih gradova Beograda, Šapca, Smedereva i Kladova).
Pre postizanja sporazuma, tokom perioda neizvesnosti, knez Mihailo je nastojao da se što bolje pripremi za mogući ratni ishod, pa je između ostalog inicirao stvaranje Dobrovoljačkog kora (korpusa) sačinjenog od 3.000 dobrovoljaca iz Srbije, kao i sa teritorija Habzburške monarhije i Otomanskog carstva, uglavnom Srba, ali i pripadnika drugih slovenskih naroda, a pod komandom bivšeg austrijskog oficira Antonija Oreškovića.
Jedna od dve legije ovoga kora, „graničarska“, bila je od kraja juna 1862. godine stacionirana po improvizovanim vojnim kolibama u Valjevu, sa namenom da sprovede oružane akcije u Bosni i tu izazove ustanak. Druga, nazvana „bugarska“ nalazila se u Aleksincu. Budući da do eskalacije sukoba nije došlo, na osnovu diplomatskih odluka Kanliške konferencije od 29. septembra / 11. oktobra i na zahtev velikih sila korpus je krajem oktobra / početkom novembra 1862. rasformiran, a izvestan Valjevska vojna bolnica, od prvih dana do Velikog rata, 85 broj školovanih oficira i vojnika je zadržan u sastavu srpske vojske.
Pored dobrovoljaca, u Valjevu je tokom 1862. godine bila stacionirana i jedna poljska baterija narodne vojske, a za njen smeštaj su, na osnovu naređenja ministra unutrašnjih dela N. Hristića od 15/27. novembra 1862. podignute topovske šupe.
Prethodno je pored starog barutnog magacina koji se nalazio u Kuli Nenadovića napravljen i novi i između njih je prosečen put, što se vidi iz izveštaja zastupnika ministra građevina ministru vojnom Ipolitu Mondenu, od 13/25. oktobra (2).
Navedene vojne pripreme za eventualni sukob pratilo je i organizovanje sanitetske službe. Tadašnji rukovodilac vojnog saniteta dr Beloni je naredio da se, pored privremene bolnice u Beogradu, sa 800 postelja, odrede lekari i lokacije za bolnice i po unutrašnjosti Srbije, posebno u graničnim mestima. Jedna od bolnica je bila locirana u Valjevu, a njena glavna namena je bila zbrinjavanje dobrovoljaca. Ova „Dobrovoljačka bolnica“ je formirana na osnovu naređenja ministra I. Mondena od 27. jula/8. avgusta 1862. Zato je u Valjevo poslat kapetan II klase, empirik Dimitrij Kaparis „sa svima potrebnim lekovima i instrumentima“(3). Naredbom Ministarstva unutrašnjih dela od 2/14. avgusta naređeno je: „Kuću za bolnicu na stotinu bolesnika ima da odredi tamošnje načelstvo i da za nju nabavi od naroda 400 ćebadi, 100 slamnjača, 100 jastuka, 400 košulja, ravno.“ (4)
Neposredno potom Ministarstvo vojno je 7/19. avgusta načelstvu valjevskom uputilo dodatne instrukcije: „Sve što narod tamošnjeg okruga ovom sad prilikom nabavio bude, ostaviće se i predat će se u svoje vreme okružnom načelničestvu i moći će služiti za podići se imajuću okružnu bolnicu.“ Na osnovu raporta komandanta dobrovoljačkog kora od 28. avgusta / 9. septembra 1862, Vladan Đorđević je napisao: „Ove godine /1862/ počnu se skupljati u Valjevu dobrovoljci i ministar vojni uputi u Valjevo Dimitrija Kaparisa za lekara koji je, osim što je dobrovoljce lečio, bio i trupni lekar toga kora. On je odmah po dolasku svom u Valjevo lekarski pregledao ceo dobrovoljački kor i u sled toga otpušteno je 154 dobrovoljca kao nesposobni za vojnu službu“. Među dobrovoljcima je bio i izvesni Daniševič, student medicine iz Poljske, „koji je utekao iz tvrđave Kronštat“, ali nije poznato da li se uključio u rad bolnice.
Po svemu sudeći valjevska dobrovoljačka bolnica je rasformirana kada je tokom jeseni 1862. godine raspušten dobrovoljački kor, a Dimitrije Kaparis, koji je u Valjevo stigao iz male požarevačke vojne bolnice (ili iz Kragujevca gde je bio lekar II baterije narodne vojske?) nastavio je svoje službovanje po Srbiji, pa ga početkom 1864. godine nalazimo kao lekara privremene vojne bolnice u Ćupriji, a potom u Zaječaru.
Što se tiče dalje egzistencije bilo kakve vojno-sanitetske službe u Valjevu, u periodu od rasformiranja dobrovoljačke bolnice u jesen 1862. godine do formiranja ratne rezervne bolnice iz perioda srpsko-turskih ratova 1876/78, raspoloživi podaci su veoma šturi i onemogućavaju da se stvori kompletnija istoriografska slika. Uvidom u državne šematizme i vojne rasporede oficira iz toga perioda, vidi se da, kao i ranije, u Valjevu nije bila stacionirana ni jedna jedinica stajaće vojske, bar ne dugoročno, ali zato tu i dalje postoji artiljerijska baterija narodne vojske ustanovljena 1862. godine.Ona se nalazi u sastavu Drinsko-savske komande sa sedištem u Šapcu. Prema šematizmima, vojne bolnice u to vreme postoje u Beogradu, Kragujevcu i Ćupriji, međutim u tabelarnim sintezama o broju lekarski tretiranih vojnika Vladan Đorđević ukazuje i na postojanje drugih, po svemu sudeći rezervnih ili privremenih sanitetskih subjekata,(5 ) čiji se broj menjao, kao i mesto njihove lokacije. Tako za 1862. godinu, kada je, kako smo videli postojala valjevska dobrovoljačka bolnica, navodi se da u Srbiji postoji pet bolnica: u Beogradu, Topčideru, Kragujevcu, Zaječaru i Valjevu, u kome je lečeno 58 vojnika. Za 1863. godinu Valjevo se ne pominje, ali zato u pregledu za 1864. Valjevo se nalazi među deset mesta u kojima je bilo ležećih bolesnika.(6) Te godine kao jedno od mesta lečenja se pominje i Šabac, štabni centar Drinsko-savske komande, gde su lečena samo 2 bolesnika. Valjevo se ne pominje u naredne dve godine, 1865. i 1866, ali se pominje Šabac, u kome je lečeno 12, odnosno 8 bolesnika. Za pomenutu 1866. godinu na spisku mesta lečenja je i Užice, koje je takođe ulazilo u sastav Drinsko-savske komande. Naredne 1867. godine (kada je u Valjevu osnovana civilna okružna bolnica koja je počela sa radom 10/22. oktobra), Valjevo se pominje kao mesto u kome je lečeno 48 vojnika, a nema pomena Šapca, dok se u narednoj 1868. pominju i Šabac, Loznica i Užice, kao i Valjevo u kojem su lečena 44 bolesnika, od kojih je jedan preminuo. Ista mesta se pominju i 1869. godine, kada su u Valjevu lečena 22 vojnika. Naredne dve godine i dalje se pominju Šabac, Loznica i Užice, ali nema podataka za Valjevo. Potom, 1872. godine uz navedena mesta pominje se i Valjevo, kao mesto lečenja 29 obolelih. Valjevo se pominje i 1873. kada je u njemu lečeno 30 bolesnika, od kojih su dva preminula, kao i 1874. kada je lečeno 8, (7) dok se za 1875. godinu navode podatci samo za Beograd i Kragujevac (8), „jer je dr Laza Dokić u vreme pisanja izveštaja ostale podatke odneo sa sobom“!
Rezervna valjevska vojna bolnica iz vremena srpsko-turskih ratova 1876/78.
Ratni sukobi Srbije sa Turskom, koje je, radi potpunog oslobođenja, počeo da priprema knez Mihailo, desili su se tokom vladavine kneza Milana Obrenovića. U periodu od 1876. do 1878. godine vođena su dva rata. Prvi je počeo u julu i trajao je do novembra 1876. godine. Posle početnih uspeha na jugoistočnom frontu srpske trupe su bile nadjačane i samo je diplomatska intervencija velikih sila spasla Srbiju od potpunog poraza. Srpska vojska, milicijskog tipa, slabo naoružana i obučena, nije se, uprkos pomoći 2.500 ruskih dobrovoljaca (skoro 200 raznih sanitetskih profila od lekara i apotekara do bolničara) mogla odupreti turskoj vojsci, nadmoćnijoj kako brojčano, tako i u obučenosti i savremenom naoružanju. Ali, kako reče veliki srpski državnik Jovan Ristić, „krv srpska i ruska prolila se zajedno i tako učvrstila bratstvo naša dva naroda“. Za to vreme je zapadna srpska vojska, Drinska divizija (načelnik saniteta major dr Josif Holec) imala nešto više uspeha u borbama oko Zvornika i u Semberiji, privremeno osvojivši Janju, ali je bezuspešno napadala Bijeljinu.
Imajući potrebe za sanitetskim prihvatom ranjenika, u Valjevu je već sa početkom neprijateljstava otvorena privremena vojna bolnica. Sreskoj i opštinskoj vlasti je naređeno da se u mestu odrede zgrade u koje bi se u slučaju potrebe moglo smestiti 400-800 ranjenika i bolesnika i da se obrazuje mesni odbor koji bi bio na pomoći vlastima. Za upravnika bolnice je, sa činom kapetana II klase, postavljen dobrovoljac iz zapadnog Srema dr Aleksa Đukić, koji je došao bolestan od tuberkuloze. On je u Valjevo stigao 21. aprila / 2. maja, sa svojom mladom suprugom, Ruskinjom, koja je radila kao bolničarka i bila od pomoći svome suprugu. Ubrzo je bolnički kadar ojačan: u julu je poslat medicinar Vojislav J. Subotić, u avgustu medicinar Đorđe Šainović, a u septembru ruski lekar dr Perestrajtkovič sa dva bolničara.
Drugi srpsko-turski rat je počeo 7/19. decembra 1877, na insistiranje Rusije, koja je još u aprilu otpočela borbe sa Osmanskom carevinom, oslobađajući Bugarsku, osvojivši utvrđenje Plevnu i došavši do kapija Carigrada. U borbama koje su počele u Srbiji oslobođeni su Niš, Pirot, Leskovac, Vranje, a srpske trupe su stupile na Kosovo, gde ih je zadržalo sklapanje primirja. Privremeni mirovni ugovor između Rusije i Turske je potpisan u martu 1878. godine u San Stefanu sa vrlo nepovoljnim uslovima po Srbiju, jer je Rusija forsirala stvaranje Velike Bugarske na račun srpskih osvajanja, ali je revidiran polovinom iste godine na Berlinskom kongresu, pri čemu je Srbija, uz podršku Austrije i naklonost predsedavajućeg grofa Bizmarka, dobila potpunu nezavisnost, zadržavši osvojene teritorije.
Iako je tokom rata težište vojnih aktivnosti bilo usmereno ka južnoj i jugoistočnoj granici sa Turskom, visok stepen pripravnosti, uz povremene čarke, postojao je i na zapadnoj, drinskoj granici, koju je štitio Drinski korpus jačine oko 20.000 vojnika. Načelnik saniteta ovoga korpusa bio je sanitetski major dr Stevan Nedok. (9) Vojna komanda formirala je dve privremene vojne bolnice, jednu u Šapcu, gde je v.d. lekara bio stariji medicinar Laza Lazarević, i drugu u Valjevu, u kojoj je za upravnika postavljen dr Herman Kraus. Nešto više informacija o radu sanitetske službe u Valjevu tokom Drugog Srpsko-turskog rata izneto je u trećoj knjizi dr V. Đorđevića, u delu sa naslovom „Valjevske rezervne bolnice“, pisanom na osnovu izveštaja njihovog upravnika dr Krausa: „Celi špitaljski pribor još od prošlog rata se u magacinu u takovoj količini nalazio da se je ne samo 1. i 2. klasa narodne vojske snabdjeti potrebama, no sa istima još i bolnica sa 200 bolesnika se izvesno vreme podmiriti mogla. Što se tiče zdanja za bolnicu to se u tima u početku dosta oskudjevalo, zbog čega su se bolesnici više puta premeštati morali, i to: iz tobdžijske kasarne u školu, a kad se je škola od 1. marta otpočela, onda su se iz ove opet preseljavali u Kasinu i okr. Sud.(10) /…/ Sad je opet škola (11) u bivšoj tobdžijskoj kasarni, gde se mogu namestiti 30 postelja, a u okr. Sudu gde ima mesta za 26 bolesnika. U poslednjem zdanju ima mesta i za apoteku i špitaljsku kancelariju. Personal bolnički se sastojao iz šefa bolnice, 1 lekarskog pomoćnika, 1 apotekara, komesarai podkomesara i ostalog potrebnog osoblja. Prvi bolesnici su primljeni 1. decembra, kućama otpušteno do konca maja; svega 72, ukupno primljeno bolesnika i ranjenika 383, u komandu upućeno 279, kućama 72, umrlo 8.“
Ovaj rat je bio poguban po slabašni srpski sanitet: od 60 lekara do zaključenja primirja umrlo je sedam: majori dr Stevan Nedok i Aleksandar Verminski i kapetani II klase dr Aleksa Đukić, dr Adam Đerman /German/, dr Rade Petrović, dr Periša Šljivić i dr Andrej Bikl, a nešto kasnije i osmi, kapetan dr Ilija Milijić.
Po završetku rata, već od 1879. godine, u Valjevu je stacionirana stajaća vojska. Tu je bio štab Artiljerijskog drinskog puka i mesto lociranja njegove dve poljske baterije.(12) U to vreme, prema državnim šematizmima, vojne bolnice postoje u Beogradu, Kragujevcu i Nišu, a privremene u Đupriji, Kuršumliji, Kladovu, Prokuplju, Vranju, Leskovcu i Karanovcu (Kraljevu). Valjevska vojna bolnica je, po svemu sudeći, sa završetkom ratnih sukoba rasformirana, (13) a ponovo će biti uspostavljena 1883. godine, kada je došlo do novih vojnih reformi koje je sporoveo knez (od 1882. kralj) Milan Obrenović.
Valjevska vojna bolnica Drinske divizijske oblasti
Posle sklopljenog mira nastalo je zatišje u razvojnim aktivnostima sve do 1883, kada su u doneta tri zakona koja su svojim sadržajem omogućila postepeni razvoj u organizaciji srpske vojske, u okviru toga i njenog saniteta, do stepena sa kojim je ušla u Balkanske (1912) i Prvi svetski rat (1914). Prvim, Zakonom o ustrojstvu ministarstva vojnog Sanitetsko odeljenje je dobilo samostalnost, drugim, Zakonom o ustrojstvu vojske su definisani i stručni sanitetski kadrovi, a trećim, Zakonom o formaciji celokupne vojske je određena unutrašnja organizacija i za sanitet. Ovim trećim zakonom određena je teritorijalna podela države na 5 divizijskih oblasti i određeni njihovi centri (Moravska – Niš, Drinska – Valjevo, Dunavska – Beograd, Šumadijska – Kragujevac i Timočka – Zaječar). Valjevo je, zahvaljujući svom geostrateškom položaju postalo sedište Drinske divizijske oblasti, mesto lociranja njenog komandnog kadra i dela operativnih jedinica.
U prvoj godini sprovođenja reformi, pored komande Drinske divizijske oblasti u Valjevu su bile locirane njene dve čete, od ukupno dvanaest, raspoređenih u tri pešadijska bataljona. Već od 1885. godine u Valjevu se nalaze četiri pešadijske čete, a posle novih vojnih reformi, na početku dvadesetoga veka u Valjevu su locirane 24 pešadijske čete (u dve kasarne, 5. i 17. puka) i artiljerija.
Kako se vidi iz ovog šturog pregleda Valjevo je za dve decenije izraslo u snažan garnizoni centar, što je podrazumevalo i razvoj vojne infrastrukture. Već 1885. godine na obodu Valjeva, na Ilidži, otpočela je gradnja paviljonskog kompleksa prve kasarne (docnije kasarna 17. puka, a posle Drugog svetskog rata kasarna Kadinjača).(14) Kasnije, 1899. godine, na brdu Krušik dovršena je i gradnja monumentalne kasarne 5. pešadijskog puka Drinske divizije,(15) da bi, tokom prve decenije novog dvadesetog veka, na izlasku iz Valjeva, na Beogradskom putu, bio sagrađen i paviljonski kompleks artiljerijske kasarne sa skladištima,(16) u centru grada zgrada Komande Drinske divizije,(17) a zapadno od brda Krušik i niz magacina i drugih pomoćnih i pratećih objekata, među kojima i zgrada za smeštaj bolničke čete Drinske divizije. (18)
Prerastanje Valjeva u garnizoni centar podrazumevalo je formiranje i razvoj vojnog saniteta i otvaranje Drinske vojne bolnice.(19) Za njenog prvog upravnika 1883. godine je postavljen kapetan II klase dr Jovan Đokić, koji je istovremeno i referent saniteta Drinske divizijske oblasti. Pored bolnice u Valjevu je ustanovljena i pomenuta Drinska bolnička četa sa vozarskim eskadronom, s tim što je od osnivanja pa na dalje komandir bolničke čete istovremeno bio i komesar bolnice.(20)
Uvidom u državne i vojne šematizme (a uzimajući u obzir da stanje prikazano u šematizmu za konkretnu godinu faktički odgovara stanju iz prethodne godine, tokom koje su prikupljani objavljeni podaci) uočava se da je 1883. vojna bolnica u Valjevu imenovana kao stalna, potom, u periodu od 1884. do 1899, vodi se kao privremena,(21) a od 1900, kada je posle novih reformi, ali i dovršetka gradnje velike kasarne 5. puka broj vojnika u Valjevu znatno povećan, valjevska vojna bolnica je opet stalna.(22) Do velikog rata, tokom tri decenije postojanja, u vojnoj bolnici se izmenilo 12 upravnika, s tim što su pojedini od njih ovu dužnost obavljali paralelno sa dužnošću referenta saniteta (23) Drinske vojne oblasti.
Kako smo naglasili, prvi vršilac dužnosti referenta saniteta Drinske divizijske komande upravnika valjevske vojne bolnice, 1883 i 1984. godine bio je sanitetski kapetan II klase Jovan Đokić, (24) a u bolnici je radio i Vaclav Sipnjevski, kao ugovorni lekarski pomoćnik I klase. Do juna 1885, dužnost upravnika je vršio major dr Vasa Brentović, a potom je započet Srpsko-bugarski rat u kome su učestali i pukovi Drinske divizije. Njen ratni referent saniteta major dr Ljubomir Vesović poginuo je u toku bitke na Slivnici, koju je nepripremljena srpska vojska izgubila. Za vreme rata u Valjevu je u vojnoj bolnici i u oblasnoj komandi ostao major dr Alojz Kumer, koji će i posle sklopljenog mira, prema mirnodopskom rasporedu od 1/13. marta 1886. ostati na istim dužnostima.
Tokom trogodišnjeg perioda od 1886. do 1888. godine na funkcijama upravnika vojne bolnice i referenta saniteta Drinske oblasne divizijske komande je bio sanitetski major dr Osvald Hajnc, a apotekar potporučnik Ljubomir Subotić. Već tokom 1888. godine funkciju upravnika bolnice je privremeno vršio sanitetski kapetan II klase dr Mihailo Lorenc, zamenjujući obolelog Hajnca, koji je umro početkom 1889. godine, „od priklještenja kile“. Te 1889. godine je na obe fukcije postavljen dr Jevta Ristić, sanitetski kapetan I klase, uz koga u bolnici i dalje, kao lekar, radi dr Lorenc. Slična situacija je i narednih pet godina, od 1890. do 1894, s tim što, prema šematizmima, dr Ristić 1890. i 1891. obavlja samo dužnost referenta saniteta, a dr Lorenc je 1890. vršilac dužnosti upravnika bolnice, dok je to mesto 1891. bilo upražnjeno, da bi od 1892. do 1894. dr Ristić (od 1893. major) ponovo obavljao obe funkcije, a dr Lorenc (od 1892 kapetan I klase) je i sada tu kao lekar. Tokom ovog perioda lekarski pomoćnik je ugovorni potporučnik Pavle Oško, a apotekarski pomoćnik potporučnik Ljubomir Subotić, dok se od 1890, nevezano za bolnicu, javlja i mesto trupnog lekara garnizone uprave, na koje se raspoređuju mladi lekari, a koje nije uvek popunjeno. Tokom naredne dve godine, od 1895. do 1896, major dr Ristić ponovo obavlja samo funkciju referenta saniteta Drinske oblasne divizijske komande, na kom položaju ga 1897. zamenjuje potpukovnik dr Jevgenije Branovački,(25) dok je upravnik vojne bolnice sanitetski kapetan I klase dr Svetozar Arsenijević (od 1896. major), koji je prethodno, 1889/91. godine, kao poručnik bio trupni lekar garnizone uprave. Uz njega u bolnici radi i apotekarski pomoćnik, ali ne i drugi lekar, dok se mladi lekari smenjuju na položaju van bolnice, kao trupni lekari garnizone uprave, a jedan od njih, sanitetski poručnik Andreja Liška, nediplomirani apsolvent medicine, 1897. postaje i vršilac dužnosti lekara vojne bolnice.
Naredne tri godine, od 1898. do 1900,(26) položaj upravnika vojne bolnice preuzima sanitetski potpukovnik dr Roman Dalmajer, s tim što 1900. godine od dr Branovačkog preuzima i funkciju oblasnog referenta saniteta. Od ovog perioda u bolnici, pored upravnika i apotekara (ranije apotekarskog pomoćnika), radi i jedan lekar (povremeno i dva), a van bolnice po jedan trupni lekar, bilo pri garnizonoj upravi, bilo pri 5. pešadijskom puku Kralja Milana, ali ne svake godine, a kasnije, od 1906. te funkcije preuzimaju bolnički lekari kao dodatno zaduženje.
Od 1901. do 1903. godine funkcije referenta saniteta Drinske divizijske oblasti i upravnika Drinske stalne vojne bolnice su opet spojene i obavlja ih sanitetski potpukovnik dr Josif Hrnjiček, uz pomoć jednog bolničkog lekara i apotekara, i bez posebnih trupnih lekara van bolnice. Od maja 1904. do maja 1910. godine na mestu upravnika Drinske stalne vojne bolnice nalazio se sanitetski major (od 1908. potpukovnik) dr Milan Pecić, s tim što je 1905. obavljao i funkciju referenta saniteta, preuzimajući je od dr Hrnjičeka, koji je to bio i 1904, prestajući da obavlja funkciju upravnika bolnice, a od 1906. funkciju referenta preuzima sanitetski potpukovnik (od 1912. pukovnik) dr Vladimir A. Popović, i obavlja je do početka rata 1914. Uz njega u bolnici su angažovani i po jedan apotekar i lekar.
U drugoj godini uprave dr Pecića, u leto 1905, u valjevskim jedinicama, prvenstveno u 17. pešadijskom puku lociranom u kasarni na Ilidži, došlo je do velike epidemije trbušnog tifusa. Obolelo je 136 vojnika iz 17. puka (16% od ukupnog sastava), 5 iz 5. puka, jedan vozar i 9 bolničara (od 40); umrlo je 9 obolelih. Sa epidemijom su se borila tri lekara, od kojih je jedan obavljao i poslove referenta saniteta, a mali kapacitet bolnice je sa 35 povećan na 50 kreveta. Zato su mnogi vojnici ležali u jednom od paviljona kasarne 17. puka, dok su oficiri lečeni kod svojih kuća. Druga epidemija, ali sa manjim posledicama, epidemija dizenterije, zabeležena je u leto 1909.
Od 1910. godine funkciju upravnika bolnice preuzima sanitetski major (od 1912 potpukovnik) dr Jordan T. Stajić koji je istovremeno i šef Hirurškog odeljenja, dok je na Internom odeljenju kapetan I klase dr Pavle Vojteh, a apotekar je Melhior Artiko. Nekoliko meseci, od aprila do početka ratova u jesen, odsutnog dr Stajića zamenjuje potpukovnik dr Negosav Velizarić.
Valjevska vojna bolnica u balkanskim ratovima
Pre strahota koje su Valjevo zahvatile u Velikom ratu, Valjevska bolnica, kao duboko pozadinska, primala je srpske, ali i protivničke ranjenike i stradale tokom balkanskih ratova 1912/13. Tada se uz stalnu otvaraju i dve rezervne vojne bolnice, koje rade u više gradskih objekata.
Po izbijanju rata svi vojni lekari odlaze u ratne jedinice, a u Valjevu ostaju okružni fizikus dr Selimir Đorđević i mlada Valjevka, berlinski đak, dr Draginja Babić, radeći i u vojnoj bolnici. Njima pomažu i strani lekari, koji već tada dolaze u Valjevo. Neki od njih su zapisali svoja sećanja na ovo vreme, poput mladog Švajcarca, avanturiste, dr Hansa Fogela, koji je memoare iz Prvog balkanskog rata napisao tri decenije kasnije, previše romansirano, puštajući mašti na volju. Znatno objektivniji i precizniji bio je varaždinski gradski fizikus dr Stjepan Stanković, koji je svoja zapažanja delio sa čitaocima hrvatskog lista „Naša pravica“. Iz njegovih članaka saznajemo da je “pored dva srpska lekara u sreskoj bolnici”, muškarca i žene (očigledno dr Selimir Đorđević i dr Draginja Babić) u Valjevu radilo ukupno 11 lekara, od kojih su njih šestoro bili strani dobrovoljci (3 Danca, 2 Čeha i on, Hrvat) uz još 5 starih srpskih lekara i 8 medicinara (4 Čeha). Takođe saznajemo da su u Vladimir Krivošejev i Aleksandar Nedok funkciji smeštaja ranjenika koji su stizali sa teritorije cele kampanje protiv turske Vardarske armije (Kumanovo, Merdare, Prilep, Bitolj) korišćene zgrade kasarne 5. puka (400 kreveta, šef dr S. Stanković sa 1 Čehom lekarom i 3 Čeha medicinara), gimnazija i osnovna škola; uz malu vojnu i okružnu bolnicu, ukupno 5 objekata sa 1.100 kreveta.(27) Dr Stanković piše i da su iz prvih bojeva ranjenici dolazili u svežijem stanju, uglavnom ranjeni puščanim zrnima, dok su iz kasnijih, zbog dužeg transporta i lošijih uslova u kojima su ranjeni, naročito posle bitke kod Bitolja, bili izmučeni i iscrpljeni, sa više propratnih komplikacija. Takođe saznajemo i da je u Valjevu bilo 2.000 turskih zarobljenika, među kojima je bilo i bolničara,(28) i da se sa njima dobro postupalo.
Slično dr Stankoviću, čiji zapisi se odnose na Prvi balkanski rat, za čitaoce novina iz svoje domovine o dešavanjima u Valjevu tokom Drugog balkanskog rata je pisao i mladi Holanđanin dr Arijus van Tinhoven. On je već bio u Srbiji (u Beogradu), tokom prethodnog ratnog sukoba, a kada je počeo rat sa Bugarskom odazvao se na poziv srpskog Crvenog krsta. Ponovo je došao u Srbiju sa dr Van Hamelom, instrumentarkom de Hrote, dva „poludoktora“ i devet medicinskih sestara, uz materijalnu pomoć „Balkanskog komiteta“ koji je osnovao njegov otac sa svojim prijateljima. Ovaj put dolazi u Valjevo, sa rendgen aparatom i za jedan dan uređuje bolnicu (ne navodeći u kom objektu)(29) i već prve večeri prima 230 ranjenika.(30) U Valjevu je radio sve do septembra, kada je otpušten i poslednji bolesnik, posle čega se vraća u Holandiju, pošto je u Valjevu proglašen za počasnog građanina.
Po završetku Balkanskih ratova valjevska vojna bolnici se vratila na prethodno stanje i sa dr Jordanom Stajićem na čelu je dočekala početak Velikog rata. U tom kratkom intermecu 1913/1914. na Internom odeljenju radili su major dr Pavle Vojteh i ugovorni poručnik Rus dr Ivan Vladisavljevič, dok je apotekar bio Melhior Artiko. Lekar garnizona bio je ugovorni kapetan II klase dr Simeon Švif.
Položaj objekta Valjevske vojne bonice
Pitanje lokacije valjevske vojne bolnice do sada nije bilo tema istoriografskog istraživanja, kao, do skoro, i pitanje najstarijih namenski građenih objekata civilne okružne bolnice u Valjevu.
Prema sećanjima starih Valjevaca vojna bolnica se u periodu između dva svetska rata nalazila u centru grada, u početnom delu Pop Lukine ulice koji je posle Prvog svetskog rata preimenovan u Ulicu doktora Stajića, po njenom višegodišnjem upravniku. Ostalo je otvoreno pitanje da li se pre i tokom Velikoga rata vojna bolnica nalazila na istom, ili možda na nekom drugom mestu, uključujući i objekte kasarni na Ilidži i Krušiku?(31)
Od ranije je bila poznata štura informacija, koja nije mogla da pomogne pri ubiciranju, a izneta u šablonskom izveštaju koji je valjevski okružni lekar Mijailo Cvijetić u februaru 1904. godine poslao Ministarstvu unutrašnjih dela, gde piše da u Valjevu imaju dve bolnice i da jedna „okružna, odgovara prilično, druga vojna stalna ne odgovara“. Ali o položaju te neodgovarajuće bolnice nije bilo saznanja. Dodatne informacije, veoma dragocene, ali opet bez direktnog utvrđivanja tačnog položaja, dao je jedan od upravnika vojne bolnice dr Milan Pecić u svom članku u kom opisuje pomenutu epidemiju trbušnog tifusa iz 1905. godine. Dr Pecić je napomenuo da se mala i neuslovna bolnica nalazi na udaljenosti od 500 metara od kasarne, „idući kroz samu glavnu ulicu – čaršiju“, da je smeštena u iznajmljenoj mehani uz pijacu i da je tik preko puta bolnice – mehane hotel, te „bolesnik u bolnici umire, a preko puta sve trešti od muzike“.(32)
Ova odrednica, imajući u vidu sadržaj tadašnjeg urbanog tkiva Valjeva, bi mogla da ukaže da se mehana – bolnica nalazila nedaleko, ili od hotela Grand, ili od hotela Sekulić, budući da su se oba tadašnja gradska hotela nalazila na manjim gradskim skverovima – trgovima, kako treba shvatiti pojam „pijaca“, s tim da je veća verovatnoća da je ipak reč o hotelu Sekulić, buduća da je od njega do kasarne 17. puka rastojanje oko 500 metara, dok je od Granda do kasarne oko 800 metara, ali i zato što se Sekulić nalazio na početku Pop Lukine ulice, gde je kasnije, kako je naglašeno, pouzdano bila valjevska vojna bolnica. Definitivnu potvrdu ove pretpostavke daje tekst objavljen 8/20. novembra 1909. godine u beogradskom listu Večernje novosti u kome piše sledeće: „Štetno za zdravlje: Vojna bolnica u Valjevu postoji u sred varoši, preko od najvećeg hotela Drage Sekulića, gde su česte zabave i gde igra pozorište. U pozorištu se puca, u kafani se peva i sviraju Cigani, a kadkad i vojna muzika, što sve čini štetu po mir bolesnika. Sama higijena ovo ne dopušta, a i vreme je da bolnica bude već jednom tamo gde treba“.
Kako vidimo, vojna bolnica se verovatno i 1904, a sigurno 1905. i 1909. godine nalazila na istoj lokaciji gde i posle Prvog svetskog rata – na početku Pop Lukine, odnosno Stajićeve ulice, preko puta hotela Sekulić. A da se tu nalazila i tokom Velikog rata potvrđuju memoarska sećanja austrougarskog zarobljenika, vojnog sveštenika fra Gabre Cvitanovića, koji je, opisujući gde je radio tokom 1914-1915, zabeležio i sledeće „Ja sam se nalazio u Drinskoj vojnoj bolnici kod Hotela Sekulić“.
Po svemu sudeći od trenutka kada je vojna bolnica postala stalna, ako ne i ranije, ona se nalazila u navedenim objektima koji su nekada bili mehana,(33) a koja je, shodno praksi toga vremena imala i sobe za prenoćište, kao i dvorište sa objektima za smeštaj stoke i robe. Verovatno je to trebalo da predstavlja početno, privremeno rešenje, koje se pretvorilo u dugoročno, što nije usamljen slučaj budući da se uočava i kada je reč o osnivanju valjevske civilne bolnice 1867, koja se u privremenom objektu nalazila do 1885. godine. Daljim istraživanjima došli smo do fotografije koju je 1914/15. godine u Valjevu snimio holandski hirurg Arijus van Tinhoven, a na kojoj je prikazano dvorište valjevske vojne bolnice. Ona je objavljena u prvom, holandskom, izdanju njegove knjige sećanja na ratna događanja 1914/15. godine, ali nije reprodukovana u znatno kasnijem srpskom izdanju. Na njoj se vidi deo dvorišta vojne bolnice sa uzdužnom prizemnom zgradom. To je samo deo bolničkog kompleksa, a celina se spoznaje na geodetskom planu Valjeva iz 1926. godine, gde se prepoznaje i taj dvorišni objekat.
Za kraj je neophodno da se naglasi da pomenuti kompleks u kojem je bila valjevska vojna bolnica i danas postoji. Ulična zgrada pripada preduzeću Erozija,(34) i u istim je gabaritima, tim što je tokom osamdesetih godina dvadesetoga veka temeljno rekonstruisana, a u dubini dvorišta se nalazi opštinski plac sa auto parkom i kancelarijama smeštenim u objektu koji se vidi na Tinhovenovoj fotografiji.(35)
1 Prva verzija ovoga članka objavljena je na engleskom jeziku u renomiranom međunarodnom časopisu Vojnomedicinske akademije: Vojnosanitetski pregled (videti: Nedok i Krivošejev 2017). Radi dodatne popularizacije njegove tematike, kao i veće pristupačnosti iznetih rezultata istraživanja, članak se, uz odobrenje redakcije Vojnosanitetskog pregleda, na srpskom jeziku objavljuje u Glasniku Istorijskog arhiva Valjevo, uz izvesne dopune. U skladu sa tim izvorni deo rada je bez fusnota, sa endnote referenciranjem koji se primenjuje u Vojnosanitetskom pregledu dok su dopune, koje se odnose na lokalne teme, ubiciranje pojedinih objekata, naknadna saznanja i potrebna pojašnjenja, ovde izneti u fusnotama.
2 Na osnovu kasnijeg stanja možemo da pretpostavimo da su se topovske šupe, podignute za potrebe poljske baterije narodne vojske nalazile zapadno od Kule Nenadovića, na početnom delu današnje kasarne Vojvoda Živojin Mišić, gde će docnije biti podignuti i vojni magacini, intendantura, kasnije i kasarna bolničke čete Drinske divizije, a posle Drugog svetskog rata i najveća valjevska kasarna (prvobitno Žikica Jovanović Španac, danas Vojvoda Živojin Mišić). Naime, u dokumentu o prvom imenovanju varoških ulica iz 1897. godine zabeleženo je da tadašnji Glavni sokak dobio ime Ulica Kralja Aleksandra, a da se protezao od „ćuprije na Kolubari“, pa pravo do „šupa vojni preko Ljubostinje“ (danas Ulica Vojvode Mišića; videti referencu: [27]).
3 Dimitrije Kaparis (1808-1875), jedan od prvih vojnih lekara u Srbiji; službovao je po mnogim vojnim bolnicama. Bio je deda poznatog lekara dr Selimira Đorđevića, koji je umro od tifusa u Valjevu 1915. godine, budući da je njegova majka Sofija bila Dimitrijeva ćerka).
4 Shodno dosadašnjim saznanjima, nismo u mogućnosti da odredimo mesto lociranja Dobrovoljačke bolnice, kao i Dobrovoljačkog kora.
5 Ili je reč o ambulantama („ambulatorij“) pri kasarnama, u kojima su vojnici lečeni ambulantno, uz mogućnost i kratkotrajnog stacionarnog tretmana (o pravilniku za rad ambulantorija iz 1884. videti u: Stanojević 1992.)?
6 Te 1864. godine doneta su dva nova zakona: o ustrojstvu ministarstva vojnog i o ustrojstvu vojske (kojim su zamenjeni prethodni zakoni iz 1860. i 1861. godine). Ovaj drugi zakon je predviđa postojanje stalnih vojnih bolnica u Beogradu i Kragujevcu, a nalagao da se privremene vojne bolnice formiraju „po potrebi“, „u mestima okupljanja trupa“.
7 Po svemu sudeći ove, kao i prethodnih godina, reč je o vojnicima artilje-rijske baterije narodne vojske koji su lečeni ambulantno (videti i u jednoj od prethodnih napomena)
8 Gde su bile stalne vojne bolnice (videti u prethodnim napomenama).
9 Prvopostavljeni načelnik je bio major Josif Holec, ali ga je ubrzo zamenio major dr Stevan Nedok (major dr Nedok je pradeda jednog od autora ovoga rada); komandir korpusnog sanitetskog odeljenja je bio kapetan dr Milutin Popović, komandir šabačkog sanit. odeljenja dr Milan Novaković, v.d. lekara šabačke rezervne bolnice i rezervnih trupa student medicine Lazar Lazarević, komandir podrinskog sanitetskog odeljenja: dr M. Svetić, komandir 1. poljske bolnice dr Antonije Groder, komandir 2. poljske bolnice dr Franja Kopša, v.d. lekara vlaško-njivske posade stud. medicine Bogoslav Zavađil, v.d. lekara ljubovijske posade stud. med. Mihailo Lješćinski, komandir valjevske vojne bonice dr Herman Kraus (videti referencu: 25). Jedan od rezervnih valjevskih vojnih lekara bio je i sreski lekar sa Uba dr Stevan Siber. On je tokom srpsko-turskih ratova 1876–78. bio šef rezervne bolnice i apotekar u Loznici, a potom komandir sanitetskog odeljenja Valjevske brigade, locirane prvo na Javoru, pa u Užicu i Čačku.
10 Tobdžijska kasarna, kao i ranije pominjane tobdžijske šupe, verovatno se nalazila zapadno od Kule Nenadovića, na početku današnjeg kasarnskog kompleksa na šabačkom putu (videti u ranijim napomenama). Škola je po svemu sudeći današnji objekat Narodnog muzeja Valjevo, tada (od 1869.g.) u funkciji osnovne škole i gimnazije. Zgrada suda se nalazila na mestu današnjih sudskih zgrada (konkretno Okružnog suda), u staroj turskoj kući koju je 1842. godine valjevska opština preuzela od Jevrema Nenadovića, a koju je on prethodno, 1836. godine kupio od naslednika izvesnog Alije spahije (videti referencu [27], str. 144-145). Kasina je verovatno neka od tadašnjih reprezentativnijih gradskih kafana.
11 Sic!; ili bolnica?; napomena autora
12 Verovatno i dalje na mestu gde smo pretpostavili da su se nalazile tobdžijske šupe.
13 Ali je zabeleženo da je 1880. godine u Valjevu bio stacioniran sanitetski major Julijus Lenk, sa funkcijom „komandir saniteta pri štabu Drinskog korpusa u Valjevskom okrugu“ (videti referencu: [19], kalendar za 1881).
14 Kasarna na Ilidži, paviljonskog tipa, postojala je sve do proleća 2018. godina, u skoro nepromenjenom obliku u odnosu na njeno prvobitno stanje, što se vidi i na starim razglednicama Valjeva.
15 Ova kasarna je oštećena prilikom oslobađanja Valjeva u Drugom svetskom ratu, u septembru 1944, a po završetku rata je porušena do temelja.
16 Od više paviljonskih objekata Artiljerijske kasarne, od kojih su dva bila uz ulicu, a ostali u dubini parcela, sačuvan je jedan, i u njemu se sada nalazi Srednja medicinska škola. Ostali su porušeni, i na njihovim temeljima su kasnije podignute zgrade Remonta (ne postoji više, od 2015. godine, i tu je sada tržni mol, i Prve osnovne škole.
17 Zgrada komande Drinske divizije i danas postoji u centru Valjeva, u ulici Vojvode Živojina Mišića.
18 Deo ovih, tada pratećih garnizonih objekata podignutih tokom prve decenije 20. veka (verovatno u blizini na mestu ranije pominjanih tobdžijskih šupa), na putu ka Šapcu postoji i danas u južnom delu velikog kompleksa kasarne koji se razvijao posle Drugog svetskog rata (Kasarna Žikica Jovanović Španac, danas Vojvoda Živojin Mišić). Jedan od njih je i nekadašnja kasarna bolničarske čete, čiji položaj ranije nije bio precizno ubiciran, ali je naknadno prepoznata na osnovu fotografija dr Arijusa van Tinhovena objavljenih u prvom holandskom izdanju njegovih sećanja na ratna događanja u Srbiji (videti referencu [48]), i to tek posle upoređivanja sa neobjavljenim fotografijama iz Tinhovenovog ratnog albuma „1914 – 1915 Servie” postavljenog na sajtu Nacionalne biblioteke Holandije (videti referencu [51], gde ispod jedne od fotografija stoji potpis: Sanitetska kasarna).
19 Valjevska vojna bolnica je otvorena na osnovu naređenja Ministra vojnog u kome, između ostaloga piše i sledeće: „Da se otvore privremene bolnice u Valjevu, Užicu (kao što je za ove već i naređeno), i u Kruševcu i Zaječaru. Bolnice u prva tri mesta ustrojiće dotični okružni fizikusi, a u poslednjem mestu opštinski lekar“ (prema: Stanojević 1992). U trenutku formiranja vojne bolnice u Valjevu se, na funkciji okružnog fizikusa, nalazio dr Svetozar Atanasijević. On je u Valjevo došao u martu 1882. godine, a pre toga je bio na vojnoj službi, sa činom kapetana 2. klase. Na funkciji valjevskog okružnog fizikusa ostao je do juna 1890. godine. A opštinski lekar u Valjevu je u vreme osnivanja vojne bolnice bio dr Đorđe Petrović.
20 To je obično bio neko od starijih, (ređe mlađih) pešadijskih oficira, a prepuštanje logistike nesanitetskog poslovanja takvom oficiru, kao komandiru bolničara, od kojih je deo bio iz čete dislociran u bolnicu, bila je uobičajena i propisana praksa toga vremena (videti: Stanojević 1992, na više mesta).
21 U prethodnim napomenama smo videli da je privremena valjevska vojna bolnica, zajedno sa drugim, osnovana po naređenju Ministra vojnog, s tim što je za valjevsku i užičku postojalo i neko prethodno naređenje. Moglo bi da se pretpostavi da u tom prethodnom naređenju nije bio konkretizovan tip bolnice, što je učinjeno u docnijem naređenju iz iste 1883. godine (videti u prethodnim napomenama). A u Pravilima za vojne bolnice, iz 1884. godine naglašeno je da su stalne bolnice samo one u Beogradu, Kragujevcu i Nišu, a da se privremene otvaraju „gde se pojavi potreba, prema dislokaciji vojske“ (Stanojević 1992).
22 Status stalne vojne bolnice je zvanično dobijen naređenjem ministra vojnog od 27. oktobra 1899. godine (Službeni vojni list od 30. 10. 1899). Jedan od mogućih razloga za prethodni privremeni status valjevske vojne bolnice bi mogao biti i nepostojanje adekvatnog objekta, o čemu će dalje biti više reči. A drugi, snažniji razlog bi mogao da bude neizvesnost vezana za mesto lociranja štaba i većeg dela jedinica Drinske divizije. I ako je od početka 1883. Valjevo bilo centar Drinske divizijske oblasti, bila su izražena nastojanja da komandno mesto postane Šabac (na čemu su insistirali viši oficiri, budući da je Šabac tada bio mesto sa veoma razvijenijim građanskim društvenim životom nego Valjevo), i čak se razmišljalo da se nova velika kasarna za smeštaj 5. puka ne gradi u Valjevu već u Šapcu. U međuvremenu, 1894. godine doneta su nova Pravila za vojne bolnice, koja su donekle dopunila i izmenila prethodna iz 1884. (videti prethodnu napomenu). U njima je naglašeno: „Stalne bolnice su u divizijskim mestima“ (Stanojević 1992), a što je Valjevo bilo već duže od decenije. Međutim, kako je i dalje postojala neizvesnost vezana za lokaciju komande, valjevska vojna bolnica je preimenovana u stalnu tek kada je ta neizvesnost definitivno otklonjena, pošto je 1899. godine nova kasarna 5. pešadijskog puka podignuta u Valjevu, na brdu Krušik, i kada je odlučeno da se u centru grada podigne i zgrada komande (videti u: Mišić 1985, Drašković 1987. i Pavlović 1929. preštampano u: Ranković 2003).
23 Glavnokomandujućeg sanitetskog oficira cele vojne oblasti.
24 U skladu sa naređenjem Ministra vojnog, da bolnicu „ustroji dotični okružni fizikus“, poslove upravnika bolnice je obavljao uz podršku okružnog fizikusa dr Svetozara Atanasijevića (videti ranije u napomenama).
25 Dr (J)Evgenije Đena Branovački je prethodno, od 1894/5. godine bio okružni fizikus Valjevskog okruga. U Valjevo se vratio i na početku Prvog svetskog rata, ponovo preuzimajući dužnost referenta saniteta. Početkom 1915. oboleo je od pegavog tifusa; prebačen je u Niš, gde je preminuo u februaru.
26 Kada privremena vojna bonica postaje stalna vojna bolnica.
27 Svi ovi objekti, uz mnoge druge, su u funkciji bolnica bili i tokom ratnih dešavanja 1914/15. godine. Od njih je jedino gimnazija do danas sačuvala svoju primarnu funkciju. Osnovna škola je danas Narodni muzej; tadašnja okružna bolnica se nalazila delom u današnjem najjužnijem segmentu današnjeg kasarnog prostora – u širem okruženju garnizone ambulante; kasarna 5. puka više ne postoji; o lokaciji vojne bolnice više u daljem tekstu.
28 Danas su poznate fotografije dr Arijusa van Tienhovena (fotoalbum iz Drugog balkanskog rada 1913. godine) na kojima se se vide turski zarobljenici sa oznakama crvenog polumeseca na rukavu, a fotografisane su unutar kompleksa kasarne 17. puka na Ilidži, ispred zgrade kasarnske ambulante. Na osnovu datiranja ovih fotografija možemo da zaključimo da su turski zarobljenici iz Prvog balkanskog rata ostali u Valjevu i tokom Drugog balkanskog rata.
29 Neophodno je da se naglasi da je u sanitetskom zbrinjavanju tokom Balkan-skih ratova, barem tokom Drugog rata, pored objekata koji se pominju u informacijama vezanim za Prvi balkanski rat, bolničku funkciju imala i kasarna 17. puka, na Ilidži. Po svemu sudeći dr Tinhoven se upravo tu locirao, što može da se zaključi na osnovu više njegovih fotografija na kojima se vide delovi dvorišta i objekata upravo ove kasarne.
30 Na fotografijamaiz gore pomenutog foto albuma vidi se da je sa Holanđanima bio i Rus dr Dobogotov (ili Dobohotov).
31 Ove kasarne su, kako su pravila toga vremena nalagala, nezavisno od bolnice, imale i svoje ambulante („ambulantorije“). Na jednoj od pomenutih fotografija dr Tihovena turski zarobljenici – bolničari stoje ispred objekta ambulante kasarne 17. pešadijskog puka.
32 Pored šturog opisa valjevske vojne bolnice, objavljenog u Srpskom arhivu za celokupno lekarstvo, dr Pecić je njen nešto konkretniji opis ostavio u svojoj Autobiografiji (Stanojlović i Krivošejev): „Drinska stalna vojna bolnica je divizijska bolnica u mestu, u kome je i divizijska komanda i trebala je da je nešto bolja no do sada opisane bolnice. Na veliku našu žalost i ona nije ništa bolja. Za bolnicu uzeta je kafana, koja se nalazi u sredini varoši. Kada kažem da je tu bila kafana, može se lako razumeti, da nije bila za bolnicu. Imala je interno i hirurško odelenje. Za interno odelenje služile su dve sobe i jedna soba za hirurško odelenje. Pored toga jedna četvrta mala soba sa nekoliko kreveta i odvojenim ulazom služila je za zarazno odelenje. /…/. Da bi se bolnica malo proširila, broj kreveta uvećao se a ujedno i lekarski rad olakšao u dvorištu sazidana je jedna mala zgrada za hirurško odelenje, koje je imalo 2 sobe za bolesnike i dve manje sobe za operacije i to jedna soba za čiste operacije a druga za gnojave.
33 A moglo bi da se pretpostavi (ali ne i tvrdi) da je na tom mestu vojna bolnica bila i ranije, možda i od vremena osnivanja. Na to ukazuje i praksa iz tih vremena. Kada je 1890. godine tadašnji načelnik saniteta obilazio garnizone na jugu i istoku Srbije konstatovao je da se vojne bolnice u Pirotu i Zaječare nalaze u zakupljenim mehanama, da je bolnica u Vranju u staroj otkupljenoj turskoj kući, a u Knjaževcu jednim delom u državnom nenamenskom objektu, koji je istovremeno i deo kasarne, a drugim delom u jednom zakupljenom privatnom objektu (videti: Stanojević 1992.).
34 Kao i Javno preuzeće Kolubara.
35 Kako smo videli iz novinskog članka iz 1909. godine, već tada se priželjkivalo da se vojna bolnica iz mehane u centru varoši premesti na primereniju lokaciju: „…da bolnica bude već jednom tamo gde treba“. Međutim, ovo privremeno rešenje je potrajalo znatno duže, i do premeštanja će doći tek posle 1954. godine. Tada se valjevska civilna bolnica premestila na novu lokaciju, a jedan deo starog civilnog bolničkog kompleksa je pripao vojsci. Po premeštanju na novu lokaciju, nešto primereniju, pored starih bolničkih objekata koji su pripali vojsci, sagrađena je i nova zgrada garnizone ambulante sa stacionarom.