- Home
- Vesti
- Vesti iz Valjeva
- Istorijat “Valjevske okružne bolnice“
Istorijat “Valjevske okružne bolnice“
Autor objektiva
15/08/2023
Komotno možemo reći da je Valjevo grad drevne tradicije. Brojna saznanja postaju dostupna tek u novije doba zahvaljujući savremenim resursima.
Već smo pisali o novim otkrićima u pogledu slike “Valjevska bolnica 1915” slikarke i aktivistkinje, Nadežde Petrović, grobljima prvenstveno s’ početka prošlog veka, kao i o značaju prostora nekadašnje kasarne 17. puka, u novijoj istoriji nazvanoj “Kadinjača”.
Zahvaljujući uglednom istoričaru i kulturologu, profesoru dr Vladimiru Krivošejevu, objavljujemo niz tekstova baziranih na preciznim podacima o istoriji Valjeva jer upoznajući prošlost, bolje ćemo Valjevo očuvati za budućnost.
Prve zgrade građene namenski za valjevsku bolnicu su sačuvane, ali nisu zaštićene kao kulturno dobro.
Kada se pomene “Valjevska bolnica” šira javnost se seti kompleksa Valjevskog arhiva i njegove centralne zgrade koja je danas arhivski depo, kao i priče da je Valjevska okružna bolnica osnovana 1867. godine, kada je bila smeštena u privatnu kuću Andonovića u Knez Miloševoj ulici. Budući da je ta zgrada bila neuslovna, tražena je lokacija na kojoj bi se podigli novi, namenski projektovani bolnički objekti. To je ostvareno tek nepune dve decenije kasnije, 1885. godine, kada je bolnica preseljena u novosagrađene paviljone na tadašnjoj periferiji varoši. To su bila dva paviljona, takozvani „muški“ i „ženski“, a uz njih se nalazila i bolnička upravna zgrada. Ali ni jedna od tih zgrada nije ona arhivska, koju danas svi znamo?!
Današnja centralna arhivska zgrada sagrađena je dve decenije kasnije, 1906. godine, kao treći paviljon – hirurški, a pomoćni objekti koji je okružuju podignuti su još kasnije. Ta celina je pre više decenija proglašena za kulturno dobro i stavljena pod zaštitu države.
Dugo se smatralo da one prve bolničke zgrade, iz 1885. više ne postoje, Međutim, novija istraživanja su ukazala suprotno. Naučni članak istoričara i kulturologa prof. dr Vladimira Krivošejeva „Prvi namenski građeni bolnički objekti u Valjevu“, objavljen u prvom broju iz 2018. godine međunarodno uglednog časopisa “Srpski arhiv za celokupno lekarstvo“, koji Srpsko lekarsko društvo objavljuje duže od vek i po, dokazuje da su od tri prvobitna objekta, dva sačuvana. Nalaze se van arhivskog kruga, u okviru susednog kompleksa kasarne i da nisu zaštićena. Uprkos činjenici da je od objavljivanja ovoga članka proteklo pola decenije valjevski zavod za zaštitu spomenika kulture još uvek nije te dve zgrade proglasio za spomenike kulture, i tako zaštitio od mogućeg budućeg rušenja.
Uz dozvolu autora navedeni članak prenosimo u celini.
Prvi namenski građeni bolnički objekti u Valjevu
Uvod
Proces ubrzane industrijalizacije Valjeva koji je usledio posle Drugog svetskog rata imao je za posledicu naglo povećanje broja stanovnika, znatno proširenje gradskog atara i velike infrastrukturne promene unutar urbanog jezgra. Menjali su se i izgled grada i struktura stanovništva, što je delovalo na promenu društvene svesti i istorijsko pamćenje. Među objektima iz nekadašnjeg gradskog areala, koji su nestali ne samo iz kolektivnog pamćenja laičke zajednice već i iz pamćenja stručne i naučne javnosti, nalazi se i kompleks sa namenski građenim zgradama valjevske Okružne bolnice. Tokom proteklih decenija formirano je stereotipno mišljenje da najstariji, namenski građeni bolnički objekti, sagrađeni 1884. a u funkciju uvedeni 1885. godine, više ne postoje, a da je sačuvan samo hirurški paviljon, sagrađen dve decenije kasnije, koji se danas nalazi unutar dvorišta Istorijskog arhiva Valjevo. U skladu sa tim, mnoga događanja vezana za Valjevsku bolnicu, pa i ona koja nemaju veze sa navedenom lokacijom, pogrešno su sa njom povezivana.
Cilj ovoga rada je da ukaže na neodrživost navedenog stereotipa, na razloge za njegovo formiranje, kao i da na današnjem urbanom prostoru Valjeva identifikuje najstarije namenski građene bolničke objekte.
Postojanje pogrešnih stereotipa
U zvaničnim dokumentima Zavoda za zaštitu spomenika kulture Valjevo, kada je reč o nekadašnjim objektima Okružne bolnice, zabeleženo je sledeće: „ZGRADA STARE BOLNICE (ARHIV): Prema izveštaju u Tehničkom listu za 1906. godinu tokom te godine su započeti radovi na izgradnji hirurškog paviljona okružne bolnice u Valjevu, u ulici Pop Lukinoj, da bi bili završeni naredne godine. Projekat za ovu, gradu preko potrebnu građevinu, uradio je arh. Jovan Ilkić. Za ono vreme bila je to moderno osmišljena građevina specifične namene (…). Za vreme Prvog svetskog rata ovde je bila vojna bolnica gde je jedno vreme kao medicinska sestra služila Nadežda Petrović“.
Ova kratka beleška nam ukazuje na postojanje više pogrešnih stereotipa, koji mnoge različite istorijske događaje povezuju sa prostorom današnjeg arhiva, konkretno sa njegovim depoom, smeštenim u nekadašnjem bolničkom hirurškom paviljonu. Tako je stvorena svest, mada to nigde nije eksplicitno naglašeno, da je hirurški paviljon, koji je podignut 1906, a uveden u funkciju 1907. godine, bio centralna bolnička zgrada, a da stariji bolnički objekti danas nisu sačuvani. U skladu sa tim nije postojalo interesovanje ni za proučavanje ni za ubiciranje položaja prvih namenski građenih bolničkih zgrada. Potvrda za to se vidi i na osnovu celokupnog konteksta jubilarne publikacije Valjevska bolnicu prilozima o istorijatu Arhiva, kao i u nekim drugim radovima lokalne istoriografije. Tako se i u monografiji o Đuri Kozarcu eksplicitno naglašava da se Valjevska bolnica, sagrađena u 19. veku, nalazila u zgradi „u kojoj je sada Istorijski arhiv Valjevo, Pop Lukina ulica broj 52“.
Sledeća stereotipna predstava je povezivanje svih događanja vezanih za Valjevsku ratnu bolnicu 1914/15. godine sa prostornom celinom današnjeg Arhiva. Kada je reč o ovom stereotipu, pojam Valjevska ratna bolnica 1914/15. stvara zabunu, budući da on ne označava jednu instituciju, ili jedan objekat, već istorijski proces koji je pravilnije nazvati Valjevo grad bolnica 1914/15, budući da je tokom prve godine ratnih dešavanja u bolnicu bio pretvoren ceo grad.
U njemu je postojalo osam bolničkih institucija: dve stalne, civilna Okružna, o kojoj je ovde reč, i nezavisno od nje, na drugoj lokaciji u centru grada, Stalna vojna bolnica Drinske divizije, kao i šest privremenih, rezervnih vojnih bolnica, a one su, sa svojim isturenim odeljenjima, bile locirane u više desetina različitih zgrada.
Ova dva stereotipa indukovali su i treći: da je tu, u današnjem arhivskom dvorištu, bila „vojna bolnica gde je jedno vreme kao medicinska sestra služila Nadežda Petrović“. Radeći u Valjevu, i to kraće vreme, krajem zime i početkom proleća 1915. Nadežda nije bila angažovana u bolničkoj instituciji o kojoj je ovde reč, a koja je bila civilna, već u Prvoj rezervnoj vojnoj bolnici, smeštenoj u Kasarni 17. puka, gde je i preminula.
Osnivanje “Valjevske okružne bolnice” i prvi bolnički objekti
Valjevska civilna okružna bolnica je osnovana u drugoj polovini 19. veka, kada se tokom procesa razvoja novovekovne srpske države i Valjevo ubrzano razvijalo i urbanizovalo [9]. Bolnica je formalno osnovana 31. januara 1867. godine (po julijanskom kalendaru), kada je po dobijanju dozvole Ministarstva unutrašnjih dela deset dana ranije Načelstvo okruga valjevskog potpisalo ugovor sa trgovcem Aleksom Andonovićem da za potrebe bolnice zakupi njegovu spratnu kuću sa sedam soba i pratećim prostorijama u „novoj čaršiji“ (danas ulica Kneza Miloša). Posle preuređenja ove kuće i nabavke inventara bolnica je počela da radi početkom jeseni iste godine. Budući da privatni stambeni objekat, koliko god bio reprezentativan za to vreme, nije zadovoljavao standarde predviđene za bolnicu, prvi Ugovor o zakupu je potpisan samo na „tri godine i tri meseca“, a opštinske vlasti su počele da prikupljaju ponude za otkup zemljišta na kojem će namenski sagraditi primeren bolnički kompleks. Međutim, do pronalaženja trajnijeg rešenja proteći će skoro dve decenije. Tako je u inspekcijskom izveštaju iz 1880. godine bilo zabeleženo da je privatna kuća u kojoj je bolnica smeštena: dvospratna, od slabog materijala, sa malim sobičcima. U jednoj bolesničkoj sobi, u kojoj ima tri prozora, i čija je kubatura vazduha po ondašnjim higijenskim propisima bila odgovarajuća za tri bolesnika, leži njih šest. U drugoj sobi, u kojoj jedva ima mesta za dva bolesnika, nalazi se pet kreveta. A takve su bile i dve preostale bolesničke sobe. Ipak, ovo stanje je ubrzo promenjeno. Tokom 1882. godine, 19. avgusta (po julijanskom kalendaru), u Srpskim novinama je objavljen poziv Sanitetskog odeljenja Ministarstva unutrašnjih dela za izbor građevinske firme koja će graditi namenske bolničke objekte u Valjevu i Smederevu. Poslove izgradnje Valjevske bolnice dobila je bečka firma Bauunternehmung Paminger & Backofen. Njeni predstavnici su već u novembru 1884. izvestili ministra unutrašnjih poslova Stojana Novakovića da su svi građevinski radovi završeni i da očekuju da se pošalje komisija koja će da primi radove. Po svemu sudeći, radovi su primljeni početkom sledeće, 1885. godine, posle čega je usledila nabavka nedostajućeg bolničkog inventara, što je završeno u septembru, a 1. oktobra je kralj Milan Obrenović izdao ukaz kojim odobrava ministru unutrašnjih dela da isplati sredstva namenjena za izgradnju nekoliko bolnica u Srbiji, među kojima i valjevske.
Novi bolnički kompleks je bio lociran na periferiji Valjeva, na izlasku iz grada, na putu ka Šapcu. Ta varoška transverzala protezala se u pravcu jug – sever, od mosta na Kolubari „pa pravo do šupa vojni preko Ljubostinje“. Tada je nazivana Glavni sokak, a 12 godina kasnije, pri prvom zvaničnom imenovanju valjevskih ulica dobiće naziv po aktuelnom vladaru Srbije „Ulica kralja Aleksandra“.
Kompleks se sastojao od administrativne zgrade – ekonomata i dva paviljona, muškog i ženskog. S druge, zapadne strane bolničkog kompleksa nalazio se severni deo sokaka, koji se protezao „od Sekulića mehane (kasnije hotel Sekulić, jedan od privremenih objekata ratnih bolnica 1914/15; napomena autora) pa do Ljubostinje“, a koji će 1897. godine biti nazvan Pop Lukina ulica.
Severno od bolničkog kompleksa nalazio se tok potoka Ljubostinja, iza koga su bile pominjane vojne šupe, a na čijem mestu će početkom 20. veka biti sazidani magacini Drinske divizije (takođe jedan od privremenih objekata bolnica 1914/15.), kao i drugi vojni pomoćni objekti, a kasnije, posle Drugog svetskog rata i rušenja kasarne Petoga puka Drinske divizije (isto jedan od bolničkih objekata 1914/15.), glavna, i danas najveća valjevska kasarna.
Sa južne strane bio je prazan potez, kojim će nešto kasnije, na početku dvadesetoga veka, proći završni krak uskotračne pruge Valjevo – Zabrežje, koji je trebalo da bude veza sa prugom ka Loznici, koja nikada nije do vršena. Tim pravcem se danas proteže Ulica Vladike Nikolaja.
Dalji razvoj bolnice i nove namene starog bolničkog kompleksa
Tri nove bolničke zgrade su duže od dve decenije bile jedini objekti bolničkog kompleksa, da bi 1906. godine, u dubini dvorišta, ka Pop Lukinoj ulici, bio izgrađen i četvrti objekat, hirurški paviljon, danas depo valjevskog arhiva. Njega je, po projektu arhitekte Ilkića, izgradio preduzimač Rista Aleksić.
Prema informacijama dr Hranislava M. Joksimovića, tokom 1915. godine u dvorištu su još dograđeni „zgrada za dezinfekcioni aparat, zgrada za perionicu i magacin“, a nešto kasnije, 1920. godine „otkupljene su četiri zgrade od slabog materijala radi proširenja bolnice“. Tako se 1927. celokupan bolnički kompleks sastojao od „tri zidana paviljona (dva iz 1884. i jedan iz 1906. godine; napomena autora) i dve barake za bolesnike, jedne zgrade za bolničku ambulantu, jedne zgrade za upravu i ekonomat (iz 1884; napomena autora) i sedam zgrada za ostale potrebe“.
U narednom periodu, usled daljeg razvoja Valjeva, bolnički kompleks, koji je u vreme izgradnje bio na periferiji, našao se u širem gradskom jezgru, bez mogućnosti da se dalje širi. Zato je tokom tridesetih godina obezbeđen plac van grada i počela je izgradnja nove, veće i modernije bolnice. Glavni radovi su dovršeni 1939. godine, ali zgrada nije bila odmah spremna za useljenje, da bi i ratne godine koje slede omele premeštanje bolnice u novi objekat. Pred kraj Drugog svetskog rata, od kraja 1944. godine, u novu zgradu je bila privremeno smeštena jedna ruska vojna bolnica, a posle rata samački hotel za radnike. Uslovi za konačno preseljenje bolnice na ovu lokaciju stvoreni su 1954. godine.
Ubrzo po preseljenju bolnice na novu lokaciju počelo je preparcelisavanje starog bolničkog kompleksa i preraspodela objekata na njemu, sa planiranjem dalje gradnje za druge namene. Severoistočni deo kompleksa, koji je izlazio na nekadašnju ulicu Kralja Aleksandra (danas Živojina Mišića) dodeljen je vojsci, kako bi se, u započetom procesu širenja kasarne, tu smestila vojna ambulanta. Kasnije, tokom šezdesetih godina, tu je sagrađena i zgrada garnizonog stacionara. Severozapadni deo kompleksa, sa hirurškim paviljonom, pripao je Higijenskom zavodu, a potom, od 1973. godine Istorijskom arhivu. Pošto je na međi između ovog, civilnog i prethodno pomenutog vojnog dela nekadašnje celine podignuta zidana ograda, u civilni deo se ulazilo sa suprotne strane, iz Pop Lukine ulice.
Delovi kompleksa koji su priključeni naknadno, 1920. godine, takođe su dobili nove vlasnike. Jugozapadni deo je ostao u funkciji zdravstvene zaštite i na njemu je sagrađen Dečiji dispanzer (danas je tu Zavod za javno zdravlje, kao i zajedničke, administrativne službe bolnice, koja se nalazi u drugom delu grada).
Na jugoistočnom delu podignuta je zgrada Sekretarijata unutrašnjih poslova, koja je porušena prilikom NATO bombardovanja 1999. godine.
Prva istraživanja istorijata objekata Valjevske bolnice i stavljanje pod zaštitu
Po svom značaju sačuvani objekti Valjevske bolnice su zasluživali da budu proglašeni za kulturno dobro. Pre formiranja valjevskog Zavoda, teritorija Valjeva je bila pod stručnom ingerencijom Zavoda iz Kragujevca. Tokom prve polovine osamdesetih godina prošlog veka, posle prethodno obavljenog rekognosciranja stanja na terenu, u Zavodu je napisan izveštaj u kom je zabeleženo sledeće: „Zgrada stare bolnice u Valjevu nalazi se u ulici Pop Lukinoj br. 26. Zgrada je podignuta početkom dvadesetoga veka i nosi sve karakteristike javnih objekata građenih u to vreme. Građena je kao zgrada bolnice hirurškog paviljona, a kraj nje je nešto kasnije podignuta još jedna zgrada manjih dimenzija. U toku Prvog svetskog rata ova zgrada je igrala posebnu ulogu. U njoj su smešteni i lečeni ranjenici, a posebno je odigrala veliku ulogu u lečenju tifusa, koji je posle povlačenja austrougarske vojske harao čitavim valjevskim krajem. U to vreme ova zgrada bila je puna srpskih vojnika iz svih krajeva, koji su ovde lečeni. Obolele srpske vojnike ovde je obilazila i negovala naša poznata slikarka Nadežda Petrović, koja je u toku epidemije od tifusa umrla“. I na osnovu ovog mišljenja arhivski kompleks, sa nekadašnjim hirurškim paviljonom kao centralnim depoom, odlukom valjevske skupštine stavljen je pod zaštitu kao spomenik kulture, sa nazivom: Zgrada stare bolnice u Ul. Pop Lukinoj br. 26. Tom prilikom nije konstatovano postojanje drugih, starijih bolničkih zgrada i ovi dokumenti su postali osnova za nastanak ranije pomenutih pogrešnih stereotipa. A greške iz njih su potom po automatizmu prenete u dokumentaciju Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Valjeva, osnovanog 1986. godine, kao i u njihova, ali i druga izdanja. Dodatnih istraživanja na ovu temu, koja bi ukazala na drugačiju prošlu stvarnost, nije bilo sve dok nisu pokrenute aktivnosti u cilju obeležavanja stogodišnjice Velikog rata.
Identifikacija starih bolničkih objekata
Tokom rada na projektu Narodnog muzeja Valjevo o Valjevu kao gradu bolnici 1914/15. godine nabavljene su digitalizovane fotografije holandskog lekara dr Arijusa van Tinhovena, ratnog hirurga u Valjevu tokom Drugog balkanskog i prvih godina Velikog rata, objavljene u izvornom holandskom izdanju njegove knjige sećanja na ratna događanja 1914/15. godine, a koje nisu bile reprodukovane u kasnijem srpskom izdanju. Jedna od njih, kako je naglašeno u potpisu, prikazuje: „De tuin van pns hospitaal te Waljewo. In t midden het administratie gebpuw. Link een der andere paviljoens“, odnosno „Vrt Valjevske bolnice; u sredini zgrada administracije. Vidi se i jedan od paviljona“ (Slika 1).
Faktički, ovo je prva, a za sada i jedina poznata stara fotografija na kojoj se vide izvorni elementi Valjevske bolnice iz 1884. godine: administrativna zgrada i severni paviljon. Na njoj se nijedan od prikazanih objekata ne vidi ceo, ali se uočava njihov oblik.
Daljim istraživanjima, u nameri da se, koliko je to moguće, ubiciraju svi objekti koji su bili u funkcijama ratne bolnice iz 1914/15. godine, iz Službe za katastar nepokretnosti Valjevo dobijeni su digitalizovani predlošci najstarijeg katastarskog plana Valjeva. Spletom okolnosti, 1926. godine, u vreme kada je pripreman ranije pominjani Joksimovićev izveštaj o tadašnjem stanju objekata valjevske bolnice, rađen je i prvi detaljni katastarski premer Valjeva, koji, kada je reč o bolničkom kompleksu, dodatno ilustruje Joksimovićev opis (Slika 2).
Na segmentu plana na kome je ucrtan bolnički kompleks uočava se sledeće opšte stanje: administrativna zgrada – ekonomat nalazi se neposredno uz Ulicu Kralja Aleksandra. Tik iza nje, ka zapadu nalaze se dva paralelna stara paviljona, a iza njih manji zidani objekat (verovatno pomenuta zgrada za dezinfekcioni aparat). Dalje u dubini bolničkog dvorišta, ka zapadu i ka Pop Lukinoj ulici ucrtan je hirurški paviljon, a nedaleko od njega drugi prateći objekti, među kojima i oni otkupljeni 1920. godine, na parcelama koje su locirane uz južnu među prvobitnog bolničkog kompleksa.
Uvid u ovaj plan ukazuje da administrativna zgrada bolnice ima osnovu u obliku skraćenog ćiriličnog slova „T“, da su oba stara paviljona istovetne građevine, pravougaonog oblika, sa blagim proširenjem u prednjoj i zadnjoj četvrtini, a da se između njih nalazi parkovska površina, što odgovara i situaciji sa Tinhovenove fotografije.
Posle ovog otkrića usledilo je iznenađenje kada je uvidom na terenu uočeno da su dva od tri prvobitna bolnička objekta iz 1884. godine sačuvana, i to u nepromenjenom obliku (naslovna fotografija). To su administrativna zgrada i južni paviljon. Ova dva objekta se nalaze u Ulici Živojina Mišića (ranije Kralja Aleksandra), na vojnoj parceli, pored garnizonske ambulante sa stacionarom. Od arhivske parcele, na kojoj se nalazi nekadašnji hirurški paviljon, odvojeni su visokom zidanom ogradom. U aktuelnim vojnotehničkim kartonima tih objekata zabeležene su njihove namene: administrativna zgrada i stomatološka ambulanta sa apotekom. Treći, danas nepostojeći objekat starog bolničkog kompleksa, severni paviljon, nalazio se na mestu gde je danas park garnizonskog stacionara.
Danas su ta dva sačuvana objekta lako uočljiva, ali do 1999. godine bili su zaklonjeni zgradom Sekretarijata unutrašnjih poslova. Budući da, za razliku od hirurškog paviljona, i ako stariji od njega, oni do sada uopšte nisu bili prepoznati kao objekti stare Okružne bolnice, ne samo da nisu proglašeni za kulturno dobro već nisu bili ni evidentirani od strane službe zaštite, i njihova funkcija je potpuno pala u zaborav, kako šire, tako i stručne i naučne javnosti.
Razlozi za zaborav funkcije prvobitnih bolničkih objekata
Godine 1954, sa preseljenjem bolnice na tadašnju periferiju Valjeva, njen stari kompleks je preparcelisan i izdeljen između četiri subjekta. Izvorni deo bolnice, sa tri prvobitna objekta iz 1884. godine pripao je vojsci, za potrebe ambulante, i zidanom ogradom je odvojen od ostalih elemenata nekadašnje celine. Istovremeno se menjalo i okruženje, budući da je uz stare podignuta i nova zgrada garnizonog stacionara sa parkom. Tom prilikom je jedan od tri najstarija bolnička objekta, severni paviljon, porušen. Posle ove građevinske intervencije dva preostala stara objekta su ostala u vojnoj funkciji, ali su bila donekle zaklonjena od pogleda prolaznika. Sa severne strane ih je delimično zaklanjao novopodignuti stacionar, sa prednje, istočne strane zelenilo, sa južne strane novoizgrađena zgrada policije, a sa zapadne ograda koja je vojni kompleks odvajala od civilnog okruženja. Tako delimično skriveni od očiju prolaznika, ovi objekti nisu privlačili pažnju. Istovremeno, opšte promene do kojih je došlo posle Drugog svetskog rata nisu uticale samo na gradski pejzaž već i na demografsku strukturu grada. A sve ovo zajedno, uz protok vremena, delovalo je na društvenu svest i istorijsko pamćenje, doprinoseći da se zaboravi istorijat i prvobitna namena starih bolničkih objekata. Dodatni, veoma bitan impuls za zaborav predstavlja i činjenica da zbog krutosti vojne administracije i tadašnjeg strogog odnosa prema pojmu vojne tajne, prilikom rekognosciranja kulturnih dobara sedamdesetih i osamdesetih godina prošloga veka službe zaštite kulturnih dobara nisu imale pristup vojnim objektima. Tako su prve namenski građene bolničke zgrade ostale neprepoznate, nepopisane, a time i neregistrovane i nezaštićene kao nepokretna kulturna dobra. Zato su, iako sačuvani, ovi objekti ostali nepoznati ne samo široj već i stručnoj i naučnoj javnosti, a svi atributi vezani za staru bolnicu su pogrešno preneti samo na registrovani hirurški paviljon iz 1906. godine i prateće objekte u dvorištu Arhiva.
Zaključak
Na osnovu iznetih činjenica možemo da zaključimo da su, pored sadašnjeg depoa Istorijskog arhiva Valjevo, koji je i ranije bio prepoznat kao hirurški paviljon starog kompleksa valjevske Okružne bolnice sagrađen 1906. godine, danas sačuvana i dva od tri najstarija namenski građena objekta valjevske Okružne bolnice, podignuta 1884. godine: administrativna zgrada – ekonomat i južni paviljon. Ovi objekti se od vremena posle Drugog svetskog rata nalaze u okviru kompleksa valjevskog garnizona. Što zbog te činjenice, a što zbog protoka vremena i promena koje on sa sobom nosi, prvobitna namena, istorijat i značaj ovih objekata su decenijama bili nepoznati, a same zgrade nisu dobile tretman zaštićenog kulturnog dobra, koji zaslužuju kako zbog namene i arhitektonske specifičnosti tako i zbog veoma slojevitog istorijata, vezanog između ostalog i za sanitetske prilike u Valjevu 1914/15. godine.
Napomena: Rad je nastao kao jedan od rezultata programske aktivnosti Narodnog muzeja Valjevo na proučavanju istorijata zdravstva u valjevskom kraju, povodom obeležavanja 150 godina od osnivanja valjevske bolnice (1867–2017), detaljno objašnjava Valjevac, istoričar i kulturolog, profesor dr Vladimir Krivošejev.
LITERATURA
1. Ćirić V. Spomeničko nasleđe Kolubarskog i Mačvanskog okruga. Valjevo: Zavod za zaštitu spomenika kulture Valjevo; 2006. p. 21.
2. Ranković Z. Valjevska bolnica, spomenica o njenoj 140. godišnjici. Valjevo: Kolubara; 2007.
3. Lazarević D. Rad Arhiva i Muzeja od osnivanja do 1965. godine. Valjevo 1945–1965. Saopštenja sa naučnog skupa Razvoj Valjevskog kraja 1945–1965. 1996; Valjevo: Narodni muzej Valjevo; 1997. p. 237–54.
4. Radojčić M. Đuro Kozarac, prvi valjevski profesor. Valjevo: Valjevska gimnazija; 2004. p. 38.
5. Nedok A, Krivošejev V. Valjevo Military Hospital, from its beginning until the First World War. Vojnosanitetski pregled. 2017; 74(12) 1189–96.
6. Krivošejev V, Lazarević-Ilić D. Valjevo 1914–1915 – grad bolnica. Valjevo: Narodni muzej Valjevo; 2015.
7. Nedok A. Valjevo – srpski ratni hirurški centar i grad-bolnica u epicentru velike epidemije 1914–1915. Valjevo: Narodni muzej Valjevo; 2017.
8. Krivošejev V, Jovanov J. Valjevska bolnica. Zbornik radova Naučnog skupa posvećenog Nadeždi Petrović (1873–1915). 2015; Novi Sad: Spomen zbirka Pavla Beljanskog; 2016. p. 116–29.
9. Krivošejev V. Valjevo nastanak i razvoj grada – prilozi za urbanu istoriju od prvog pomena do početka 20. veka. Valjevo; 2012.
10. Ugovor o zakupu kuće Andonovića za bolnicu. Arhiv Srbije (1869): Ministarstvo unutrašnjih dela – Sanitetsko odeljenje, 74.
11. Marjanović V. Farmacija u Valjevu u 19. veku. Valjevo: Apotekarski centar Valjevo; 1970. p. 210–5.
12. Razmatranje pitanja za kupovinu placa za bolnicu. Arhiv Srbije (1871): Ministarstvo unutrašnjih dela – Sanitetsko odeljenje, PVII-62.
13. Peruničić B. Grad Valjevo i njegovo upravno područje 1815–1915. Valjevo: Istorijski arhiv Valjevo; 1973. p. 948–52.
14. Izveštaj o stanju Valjevske bolnice. Otadžbina 1880 July 1.
15. Javni poziv za davanje ponuda za izgradnju bolnica. Srpske novine 1882 Aug 19.
16. Izveštaj o završetku radova. Arhiv Srbije (1884): Ministarstvo unutrašnjih dela, Sanitetsko odeljenje, 353.
17. Popis nedostajućeg inventara za okružnu bolnicu u Valjevu. Arhiv Srbije (1886): Ministarstvo unutrašnjih dela, Sanitetsko odeljenje PXIV-1153.
18. Ukaz o isplati sredstava za izgradnju bolnica. Srpske novine 1885. Oct 6.
19. Gagić Č. Hirurški paviljon. Srpski tehnički list 1906. Dec.
20. Joksimović MH. Bolnice na teritoriji Inspektorata Ministarstva narodnog zdravlja u Beogradu – njihov rad i uređenje u 1922, 1923. i 1924. godini. Beograd; 1927.
21. Pripremni dokument za donošenje odluke o stavljanju pod zaštitu. Zavod za zaštitu spomenika kulture Valjevo: Dosije Valjevska bolnica.
22. Odluke o proglašavanju nepokretnih kulturnih dobara. Odluka br .011-11/85-04; Službeni glasnik Opštine Valjevo br. 11/85.
23. Tiehoven A. De gruwelen van der oorlog in Servie – het dagboek van den oorlogs-chirurg. Den Haag; 1915.
24. Tinhoven A. Strahote rata u Srbiji – dnevnik ratnog hirurga. Beograd: Utopija; 2005.
25. Digitalizovani katastarski premer Valjeva iz 1926. godine.Služba za katastar nepokretnosti Valjevo.
26. Vojno-tehnički kartoni objekata. Tehnička služba Valjevskog garnizona.