- Home
- Vesti
- Vesti iz Valjeva
- Gde se sve nalaze stara vojnička groblja u Valjevu?
Gde se sve nalaze stara vojnička groblja u Valjevu?
Autor objektiva
03/08/2023
U časopisu Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture objavljen je tekst “Ubikacija položaja starog ratničkog groblja u Valjevu” čiju su autori profesor dr Vladimir A. Krivošejev, viši naučni saradnik i muzejski savetnik u Narodnom muzeju Valjevo i Jovan B. Jovanović, urbanista u Gradskoj upravi Valjevo.
O toj sve interesantnijoj temu, profesor dr Vladimir Krivošejev, viši naučni saradnik: “Po okončanju Prvog svetskog rata, nakon 12 – 13 godina, u Valjevu su nastala dragocena dokumenta koja nedvosmisleno ukazuju gde su se nalazia groblja na kojima su u varoši sahranjivani heroji sa Cera, Gučeva, Kolubare, kao i žrtve velike epidemije tifusa. Ta dokumenta se danas čuvaju u Arhivu istorije Jugoslavije u Beogradu, u fondu ministarstva pravde. Grupu dokumenata čine izveštaji, planovi i crteži koje je 1931. godine načinio opštinski inženjer Milorad Babić i izveštaj protojereja Luke Spasojevića, sveštenika valjevskog garnizona. Na osnovu navedenih dokumenata saznajemo za četiri lokacije grobalja.
Prvo groblje, tačnije povezana grupa vojničkih grobalja, nalazilo se na brdu Vidrak, i okruživalo je staro varoško groblje. Sastojala se od: Ratničkog groblja u Vidraku, ispod varoškog groblja (na karti oznaka: A). Parcela za masovno sahranjivanje umrlih od tifusa, u nastavku prethodnog (na karti oznaka: a). Četiri povezane ratničke kosturnice iza varoškog groblja (na karti oznaka: B), i Glavnog ratničkog groblja u Poparama (na karti oznaka: V).
Drugo vojničko groblje bilo je ona parcela na Novom groblju koju su Austrougari formirali posle okupacije Valjeva u jesen 1915. godine.
Treće vojničko groblje bilo je u širem krugu kasarne Petoga puka na brdu Krušik, „na egzercirištu“. Ono je imalo nekoliko parcela – posebnih grobnica: jedne sa 60 grobova, druge sa 125 grobova, treće, kod ulaza u kasarnu, sa „2-3 kvadrata sa grobnicama“ i četvrte grobnice, tačnije grupe grobova, u krugu kasarne. Zabeleženo je: „Sva ova groblja nemaju znaka, gotovu su srasla sa zemljom“.
Za četvrto groblje zabeleženo je samo da se nalazi pored Ljubostinje, na imanju Zdravka Petkovića. U njemu su masovne grobnicama od nekoliko kvadratnih metara „bez ikakvih spomena i neograđeno je u korovu obraslo“, naglašava prof. dr Vladimir Krivošejev.
“Ubikacija položaja starog ratničkog groblja u Valjevu”
Sredinom XX veka u Valjevu je načinjen niz urbanističkih poteza koji su promenili sliku grada. Između ostaloga, na desnoj obali Kolubare, na brdu Bair (Vidrak), podignut je monumentalni Spomenik borcima revolucije, okružen prostranim spomen-parkom. Izgradnja ovakvog kompleksa je zahtevala zatiranje prethodnog sadržaja, starog varoškog groblja. U njegovom sastavu su postojale parcele ratničkog groblja, na kom su sahranjivani oficiri i vojnici postradali u ratnim sukobima 1914. godine, kao i desetak hiljada vojnih i civilnih žrtava velike epidemije tifusa iz prve polovine 1915. godine. Danas nema tragova varoškog i ratničkog groblja, osim uočljivih humki i samo pet spomen-obeležja, rasutih, a delimično skrivenih na različitim lokacijama u spomen-parku.
Cilj ovoga rada je da na osnovu dostupnih izvora što preciznije odredi položaj parcela ratničkog groblja. Njihova analiza je ukazala na to da se ratničko groblje prostiralo u relativno uzanom izduženom potezu, desno, zapadno od varoškog, između puta ka Leliću i strme padine ka Kolubari, kao i iza njega. Sastojalo se od tri, nekada uređene, delom ograđene parcele, koje su se nadovezivale jedna na drugu; razdvajalo ih je račvanje putnih komunikacija. U nastavku prve od njih nalazio se prostor za masovno sahranjivanje umrlih od tifusa.
U popisu nepokretnih kulturnih dobara sa teritorije grada Valjeva nalazi se i Spomenik revolucije (Sic!), zaštićen u kategoriji nepokretno kulturno dobro, a svrstan u vrstu spomenik kulture. Iza primarno vidljivog istoriografskog narativa vezanog za ovaj spomenik, o kome najrečitije svedoči sam njegov naziv, prikriven je narativ povezan sa starim valjevskim grobljem.
Staro groblje se nalazilo na brdu Bair, južno od jezgra varoši, iznad stare čaršije Tešnjar. Za to brdo je danas uobičajen naziv Vidrak, dok je Bair aktuelni naziv naselja na severnoj padini brda. Ranije je celo brdo nazivano Bair, što je u skladu i sa poreklom reči: bair, odnosno bajir na turskom jeziku znači brdo, breg. Tada je Vidrak bio naziv samo za zapadni deo brda, iznad početnog toka Kolubare. Južni deo brda se, kao i danas, nazivao Popare, po tamošnjem privaroškom zaseoku.
STARO VAROŠKO GROBLjE
Groblje na Bairu je formirano tokom prve polovine XIX veka, sa početkom treće istorijske faze razvoja Valjeva, kao srpske varoši u novostvorenoj srpskoj državi, koja je usledila posle srpskih ustanaka. Godine 1860. tadašnji valjevski okružni fizikus Franc Tesar je izvestio Ministarstvo unutrašnjih dela Kneževine Srbije da je ograda groblja „razvaljena […], te marva i na groblju i u kapeli konakuje“ i predložio „da, ako ne bi moguće bilo, da se groblje izmesti, narediti izvoli, da se groblje shodno svetosti mesta ogradi i njemu vodeći put popravi“. Na groblju je postojala i privatna kapela – mauzolej trgovačke porodice Glišić, koju je zapazio Feliks Kanic i opisao u svojim putopisima.
Opštinskim vlastima je i 1909. godine upućen predlog da se groblje ogradi, uz napomenu da je ono postalo pretesno. Zato je sledeće godine u selu Bujačiću, udaljenom više od jednog kilometra od Valjeva, otkupljen prostor za formiranje novog groblja, ali je ono u punu funkciju uvedeno tek tokom Prvog svetskog rata, u aprilu 1915. godine. Pre toga su Valjevci umrli ili stradali u prethodnim ratnim sukobima sahranjivani na Bairu. Obilazeći Valjevo u jesen 1914. godine, Arčibald Rajs je zapisao: „Groblje je navrh brežuljka. Pravilno su nanizani bezbrojni grobovi sa prostim crvenosmeđim krstom koji nosi ime pokojnika. Tu ima Srba, Austrijanaca i drugih nacija. Smrt sve izjednačava i vojnici počivaju pored svojih oficira“.
Posle Rajsove posete, sa poslednjim danima 1914. godine, buknula je epidemija tifusa, koja je u Valjevu odnela na hiljade žrtava. Pukovnik dr Milan Pecić se sećao: „Dnevno je umiralo 20, 40, 60, 80, 100, a jednog dana i 150.“ Umrli su svakodnevno odvoženi na groblje i sahranjivani, prvo pojedinačno, a potom sve češće u masovne grobnice. Beležeći sećanja Valjevaca Pravda je 1933. godine objavila članak Pegavačko groblje u Valjevu, groblje bez krstova koje suza ne kvasi i na kome se voštanica ne pali. Zabeleženo je da su upokojeni „sahranjivani jedno na drugo, u zajedničku raku“; „Kada je zemljište do starog groblja bilo popunjeno i u higijenskom vidu postalo nepraktično zbog strmog nagiba, usled čega je čak bila upotrebljena i vojska da ponovo zakopava površno zakopane leševe, prešlo se na sahranjivanje kod novog groblja.“
Procenjuje se da je u Valjevu, koje je pred rat imalo oko 8000 stanovnika, ova bolest odnela više od 9000 života: oko 4000 civila, meštana i izbeglica, oko 3500 srpskih vojnika i oko 2000 austrougarskih zarobljenika. Neophodno je da se naglasi da je trinaest godina po završetku Velikog rata vojni sveštenik Luka Spasojević u izveštaju o stanju ratnih grobalja u Valjevu napisao: „Groblje ispod starog građanskog groblja na Bajiru, koje je groblje najveće, […] u istom sahranjeno je 15.000 vojnika i izbeglica pomrlih od pegavog tifusa 1915. godine i ove su grobnice bez ikakvih krstova i natpisa.“
Posle austrougarske okupacije Srbije, u jesen 1915. godine stanje je promenjeno. Dana 23. maja 1916. okupacione vlasti su izdale naredbu: „Prema jednom naređenju izdatom još od strane srpske uprave, bila je zabranjena sahrana mrtvaca u starom srpskom pravoslavnom groblju u Valjevu. Pošto je i od naše strane utvrđena celishodnost ove zabrane, nalazim za potrebno da je ovim putem osnažim i da naredim da se svaka molba pojedinaca koja bi išla na prekršavanje ovog principa, odmah odbija. Sahranjivanje u pomenutom groblju zabranjeno je i onda kad pojedinci imaju zidane grobnice u ovom groblju.“ Tako je nastavljeno da se novo groblje Kuzmanovača uvodi u funkciju, dok je staro groblje, po svemu sudeći, povremeno i dalje korišćeno za sahranjivanje pokojnika iz porodica koje su imale zakupljena prazna grobna mesta.
SPOMENIK BORCIMA REVOLUCIJE
Posle Drugog svetskog rata gradske vlasti su 22. septembra 1946. godine izdale naredbu da se zemljište koje je bilo nekada groblje „rasčisti, a rodbini koja bi htela da vrši prenos, ostavi se rok do 1. januara 1948. godine, posle kog roka će se zemljište iskoristiti u druge svrhe“ i ubrzo po isteku roka počelo je raščišćavanje prostora.
„Druge svrhe“ korišćenja prostora starog groblja nisu naznačene i pitanje je da li su u tom trenutku bile definisane, ali su ubrzo počele da se javljaju ideje koje će odrediti sudbinu brda Bair. Neposredno posle rata iskazana je namera da se u Valjevu podigne monumentalni Spomenik borcima revolucije.
Godine 1947. arhitekta Momčilo Belobrk i njegov saradnik Slobodan Paljić izradili su projekat za plato sa kriptama za posmrtne ostatke partizanskih boraca iz Drugog svetskog rata, sa visokim obeliskom, koji je trebalo da se nalazi na početku Karađorđeve ulice, desno od kasarne na Ilidži. Uz to je postojao i dodatni predlog da se na vrhu obeliska postavi figura partizana s podignutim rukama (verovatno Stjepan Filipović pod vešalima?). Ova ideja nije realizovana, moguće, i zbog opasnosti koje je Jugoslaviji donela Rezolucija Informbiroa 1948. godine, a kada je opasnost uminula, nastavljene su aktivnosti na njenoj razradi.
Daljom razradom je prvobitno bilo planirano da se Spomenik borcima revolucije postavi u centru Valjeva, na trgu koji tek treba da se formira na mestu gradske zelene pijace, gde je 1942. godine obešen Stjepan Filipović. Potom, sa odlukom da se tu gradi i dom kulture, razmatrana je ideja o dva spomenika: jedan, manji, visine tri metra, koji bi se nalazio na trgu, uz dom, a drugi, znatno monumentalniji, na nekom drugom mestu. Posle interne rasprave Sreski odbor Saveza boraca NOR-a je 1. oktobra 1953. godine uputio Glavnom odboru za Srbiju dopis, iz kog se vidi da se odustaje od malog spomenika, pošto će tu biti „radnički dom kulture“ i „park“. Veliki spomenik će se, „po predlogu vajara Bakića“ nalaziti „na mestu koje se zove Bajir“ (groblje se ne pominje!). Glavni deo monumenta će biti figura Stjepana Filipovića sa podignutim rukama, visine 10 m. Ona će biti postavljena na odgovarajuće postolje, visine 5,5 m, na kome će biti ispisana imena poginulih boraca NOR-a iz valjevskog kraja. Prema prvim zamislima, „skulptura bi bila livena u bronzi“.
Valjevski list Napred je 27. novembra izvestio građanstvo: „Za večitu uspomenu velikanima narod Valjevskog kraja podiže veličanstven spomenik koji će biti visok oko 16. metara. […] Posle pregleda više skica odlučeno je da se na ’brdu zvanom Bair više Valjeva’ podigne jedan kameni obelisk sa figurom narodnog heroja Stevana Filipovića na vrhu.“ Naglašeno je i da je valjevski kraj državi darovao mnoge junake, od Alekse Nenadovića i Ilije Birčanina „do narodnih heroja našeg oslobodilačkog rata“; da je „nekako pred rat“ pokrenuta akcija podizanja spomenika istaknutim ljudima Valjevske nahije, „ali je rat sprečio i onako spore i duge pripreme“. Posle rata je ta ideja obnovljena, a „pre dve godine“ rešeno je da se ova inicijativa ostvari i osnovan je Inicijativni odbor. Očigledno da je ideja o značajnim zahvatima na urbanom tkivu Valjeva bila na tragu prethodne, predratne, koja je predviđala da se u centru Valjeva, na novom trgu, koji bi se formirao umesto zelene pijace, u čijem zaleđu je takođe bio planiran dom kulture, podigne Spomenik znamenitim Valjevcima, borcima palim za slobodu i ujedinjenje u svim ratovima od 1804. do 1918. godine. Bakićev Spomenik borcima revolucije je svečano otkriven 23. oktobra 1960. godine, a pre toga je u potpunosti zatrto staro varoško groblje, a sa njim i ratničko groblje.
SKRIVENI PREOSTACI STAROG GROBLjA
Usled ovakvih izmena urbane strukture grada, praćenih promenom društvene svesti, čemu je doprinelo i ciljano zatiranje prethodnih narativa, saznanje o postojanju varoškog groblja na Bairu nije nestalo, ali se postojanje posebnog ratničkog groblja izgubilo iz sećanja Valjevaca. Znalo se da su na Bairu sahranjivani ratnici pali u bojevima i vojne i civilne žrtve epidemije tifusa, ali je uopšteno smatrano da se sve to odigravalo u sklopu varoškog groblja, bez omeđavanja i podela. Na to indirektno ukazuju i malobrojna preostala obeležja koja su izbegla sudbinu hiljada drugih, a nalaze se rasuta i poluskrivena na različitim delovima brda. Pored tragova neobeleženih zemljanih humki, koje se prepoznaju na više mesta iza spomen-parka, to su betonski krst i nadgrobni spomenici porodice Đorđević, Ivana Radojčića, Marka Krstovića i dr Samuela Kuka. Betonski krst, sa piramidalnim kamenim coklom, nalazi se na čistini u šumarku, na prilazu spomen-parku, pedesetak metara desno od kaldrmisanog puta. Na njemu stoji ploča, koju je pre dvadesetak godina, po završenim konzervatorskim radovima, kada je betonska površina krsta obložena teraco-pločama, postavio Zavod za zaštitu spomenika kulture Valjevo, na kojoj piše: „Na ovom mestu počivaju vojne i civilne žrtve epidemije tifusa i ratnih operacija 1914–1916“. Po urbanom mitu taj krst je obeležavao mesto na kom je posle smrti od tifusa 2. aprila 1915. bila sahranjena Nadežda Petrović, odakle su njeni zemni ostaci 3. juna 1935. godine preneti na beogradsko Novo groblje.
Spomenik porodice Đorđević je u šumarku, na uzvišenju, pedesetak metara više pomenutog krsta. Sastoji se od tri spojene granitne kocke i obeležava grobno mesto dr Selimira Đorđevića, upravnika valjevske okružne bolnice, koji je umro od tifusa 19. februara 1915. godine. Sahranjen je u isti grob u kome je četiri meseca ranije položen njegov mlađi brat, major Dragutin Đorđević, koji je poginuo na Gučevu. Četiri godine kasnije tu je sahranjena i njihova majka Sofija. Po svemu sudeći, danas postojeće modernističko spomen-obeležje postavljeno je kasnije.
Spomenik američkom lekaru dr Samuelu Kuku, članu misije Crvenog krsta koji je iz Pariza došao u Valjevo, gde je umro od tifusa 10. februara 1915. godine, nalazi se iza spomen-parka, na pošumljenoj uzvišici, uz sam put. I ovde je reč o novijem, modernijem spomeniku, kojim je posle rata zamenjen stari, od belog kamena.
Stari, originalni spomenik rezervnog podnarednika Ivana Radojičića iz Popara, koji je ranjen u bici na Kolubari 1914. godine, a upokojio se 1915. godine, nalazi se, zarastao i oboren u „obali“ njive, levo od puta, u pravcu monumenta borcima revolucije. Nedaleko od njega, sa druge strane puta, između usamljenih borića, stoji mali, takođe originalan spomenik, na kom piše: „Marko Krstović iz Radanovaca, umro u bolnici ovd. 24. dec. 1909.“
IZVORI ZA ODREĐIVANjE POLOŽAJA RATNIČKOG GROBLjA
Ovih pet obeležja su, uz neobeležene humke, jedini ostaci starog groblja. Da je u okviru varoškog, tačnije pored njega, postojalo i omeđavanjem izdvojeno ratničko groblje, svedoči nedavno pronađena arhivska građa, na koju je ukazao Nenad Lajbenšperger, a sa drugom dokumentacijom je objavio Istorijski arhiv Valjevo, pri čemu nije iskorišćena prilika da se na osnovu sada dostupnih informacija mapira ratničko groblje, tačnije ratnička groblja, koja se u navedenoj građi pominju. U okviru te građe, uz neka druga dokumenta, nalaze se i dva, za ovu temu dragocena izvora: grupa akata opštinskog inženjera Babića i dopis vojnog sveštenika Spasojevića. Inženjer Babić je pomenutu grupu dokumenata formirao 1931. godine. Ona se sastoji od pratećeg dopisa, detaljnog Spiska palih ratnika (1914–1918) sahranjenih u valjevskim ratničkim grobljima, pet planova – listova sa detaljnim crtežima ratničkih grobalja, sa numerički obeleženim grobnim mestima u svakom od njih i šest fotografija grobalja.
Dopis su 28. jula 1931. godine uputili načelniku Valjevskog sreza i Ministarstvu pravde – verskom odeljenju predsednik valjevske opštine Konstantin Kosta Todorović i inženjer Babić. U dopisu oni izveštavaju da dostavljaju pomenuti spisak, šest fotografija, pet planova i četiri „izveštaja uz planove po poslatom formularu“. Između ostaloga, u dopisu piše da u Valjevu postoje tri ratnička groblja i kosturnica. Groblja su nastala 1914–1915. godine, a kosturnica „za vreme okupacije 1916.“ U kosturnicu su prikupljeni i preneti, „sa raznih strana u opštini, iz mnogih razbacanih grobova“, kosti ratnika, a „ako je na nekom od ovih grobova postojao spomenik, uzidan je u zidove kosturnice“. Takođe je napomenuto da su „grobovi mahom zaravnjeni, te se teže poznaju“. Piše i da „groblja uglavnom nisu uređena, sem što su delimično ograđena. Sahranjivano je u masama, najviše kada je vladala zaraza; nije vođen registar, te se ni onda kada je sahrana vršena mnogima nisu znala imena. Ako se nekome i znalo ime, postavljen je drveni krst sa natpisom; krst je za kratko vreme istrulio ili odnet, natpis se izbrisao, te se sada znaju imena onima kojima je „odmah iza sahrane rodbina ili drugi ko podigao kameni beleg sa natpisom“.
Spisak palih ratnika (1914–1918) sahranjenih u valjevskim ratničkim grobljima sadrži „imena onih palih ratnika na čijim grobovima stoji kameni beleg sa natpisom“. Ta imena je Babić razvrstao, prema mestu sahranjivanja, na četiri groblja, a posebnim naznakama uz naslov svake, povezao ih je sa dostavljenim planovima:
1) „Ratničko groblje iznad Vidraka“ Ucrtano je oko šest stotina grobova, sa samo 45 sačuvanih kamenih spomenika, od kojih je 32 sa čitljivim imenima, navedenim u spisku i numeričkom oznakom povezanim sa planom. Pored srpskih oficira i vojnika, tu su ležali i izvesni Dr. Fridrich Ploghl i Dr. Alfred Peilzher, kao i Dr. S. A. Cook.
2) „Ratničke kosturnice“ Babić je na planu ucrtao četiri kosturnice, dve pravougaone i dve kvadratne, sa krstom na svakoj, a u spisku je naveo da je u podzidama ozidane kosturnice registrovao uzidanih sedam čitljivih kamenih belega, pet srpskih i dva (tačnije jedan beleg sa dva imena) austrougarskih vojnika.
3) „Ratničko groblje u Vidraku“ Od stotinak ucrtanih grobova, na listu br. 4, u spisku su navedena samo pet imena, prema postojećim belezima. Pored četiri srpska vojnika, tu je ležao i izvesni Franz Krunn.
4) „Ratničko groblje u varoškom Novom groblju, prilog list br. 5.“ Drugi dokument dragocen za temu ovoga rada jeste dopis koji je protojerej Luka N. Spasojević, sveštenik valjevskog garnizona, 28. maja 1931. godine uputio komandantu mesta, izveštavajući ga o lošem stanju vojničkih grobalja. Iako je sadržajno siromašniji od korpusa dokumenata inženjera Babića, Spasojevićev izveštaj nadopunjuje tu date informacije. Dok Babić navodi četiri lokacije sahranjivanja, tri na Bairu i jednu na novom groblju, Spasojević pominje šest grobalja:
1) novo vojničko groblje, u sastavu novog varoškog groblja, koje je uređeno;
2) groblje više starog građanskog groblja na Bairu; to groblje su okupatori uredili, izgradnjom „četiri velike uzdignute ozidane grobnice“, sa velikim betonskim krstovima: „tu besumlje pokupili su kosti svojih vojnika i sahranali“;
3) groblje na Poparama, koje počinje od ove četiri grobnice, takođe su okupatori uredili u dva groblja, humke po kvadratima uzdigli, pobusali i žicom ogradili; to su grobovi srpskih oficira i vojnika, sa drvenim krstovima bez natpisa;
4) groblje pored Ljubostinje, na imanju Zdravka Petkovića, sa masovnim grobnicama od nekoliko kvadratnih metara „bez ikakvih spomena i neograđeno je u korovu obraslo“;
5) groblje na Krušiku, na „egzercirištu“ kasarne Petoga puka, sa četiri masovne grobnice: jedne sa 60 grobova, druge sa 125 grobova, treće, kod ulaza u kasarnu, sa „2-3 kvadrata sa grobnicama“ i četvrte grobnice, tačnije grupe grobova, u krugu kasarne. „Sva ova groblja nemaju znaka, gotovu su srasla sa zemljom“;
6) groblje ispod starog građanskog groblja na Bairu, koje je najveće; u njemu je sahranjeno 15.000 vojnika i izbeglica pomrlih od pegavog tifusa; ove su grobnice bez ikakvih krstova i natpisa.
POLOŽAJ RATNIČKIH GROBALjA
Sintetizujući informacije iz Spasojevićevog izveštaja i Babićeve građe, prepoznajemo tri grobne celine nastale tokom rata na Bairu. Gledajući od centra grada, u pravcu od severa ka jugu, to su sledeća groblja, ovde radno obeležene oznakama A, B i V:
A) „Groblje ispod starog građanskog groblja na Bajiru“ (Spasojević), odnosno „ratničko groblje u Vidraku“ (Babić), gde se prepoznavao početni, nekada delimično uređeni deo, iza koga se prostirao potez namenjen za masovno sahranjivanje umrlih od tifusa (dalje označeno a);
B) „Groblje više starog građanskog groblja na Bajiru“ (Spasojević), odnosno „ratničke kosturnice“ (Babić), koje su ozidane, i na sredini zapadne podzide svake od njih se uzdiže veliki betonski krst;
V) „Groblje na Poparama“ (Spasojević), odnosno „glavno ratničko groblje iznad Vidraka“ (Babić). Dalju potvrdu ovakvih pretpostavki nalazimo i na starom katastarskom planu Valjeva uz upoređivanje sa Babićevim planovima i fotografijama.
Tako možemo da precizno ubiciramo položaje ova tri groblja u odnosu na današnje stanje na terenu, kao i lokacije danas sačuvanih pet starih spomenika. U tome nam pomaže i mreža okolnih puteva i staza, danas začudo nepromenjena u odnosu na stanje od pre devet decenija.
Glavna putna komunikacija koja je povezivala staro groblje sa centrom Valjeva bio je put Valjevo–Lelić. On se od Valjeva, pravcem sever–jug uspinjao uz Bair do ispod groblja, da bi se tu račvao. Glavni krak je nastavljao pravo, duž zapadne međe varoškog groblja. Taj, nekada glavni putni pravac, danas je zemljana staza kroz šumarak, koja preseca celinu spomen-parka. On je delio brdo Bair i groblje na njemu, od zapadnog dela brda, tada zvanog Vidrak. Drugi krak je pod uglom od devedeset stepeni skretao ka istoku i obilazio groblje sa donje, severne strane, a potom je savijao pod uglom od devedeset stepeni i prolazio duž njegove leve, istočne međe. Tu se od puta odvajala staza koja je vodila ka središtu groblja. Danas je to glavni deo puta ka Leliću, ali mogli bismo pretpostaviti da je ranije bio pomoćna komunikacija namenjena prilazu groblju. Iza groblja su se dva pomenuta kraka puta spajala pod oštrim uglom.
Varoško groblje (G) zauzimalo je centralni deo platoa brda, unutar pomenutih komunikacija; onaj deo brda na kom se danas nalazi spomen-park sa Spomenikom borcima revolucije.
Tri pomenuta ratna groblja su se nalazila zapadno i južno od njega. Bezmalo su predstavljala jednu celinu, u kojoj su se tri elementa nadovezivala jedan na drugi, a bili su razgraničeni saobraćajnim komunikacijama. U njegovim međama se nalazio grob porodice Đorđević, kao i beleg Marka Krstovića, a u blizini, sa druge strane puta, van groblja, i spomenik podnarednika Ivana Radojičića.
Prva parcela, „groblje ispod starog građanskog groblja“ (A), nalazila se severozapadno od varoškog groblja, bliže Tešnjaru i varoši, neposredno iznad današnjeg naselja Bair. Počinjala je iznad mesta gde se od puta Valjevo–Lelić odvajala komunikacija namenjena prilazu groblju, zahvatajući i proplanak šumarka gde se danas nalazi pomenuti betonski krst. Za njega bi se moglo pretpostaviti da je to jedan od četiri betonska krsta koji su se prethodno nalazili na podzidama grobnica – kosturnica, ali je u nekom trenutku tu prenet. Odatle se ovo groblje prostiralo paralelno sa varoškim grobljem, desno, zapadno od njega. Bilo je omeđeno, sa leve, istočne strane današnjom zemljanom stazom, tada glavnim putnim pravcem za Lelić, a sa desne zapadne strminom ka Kolubari. Prvi, severni deo te parcele je bio relativno uređen, što se vidi po kosim škarpama ucrtanim na katastarskom planu, kao i na Babićevom planu br. 4, gde su označena grobna mesta. Kako je već naglašeno, prema Babićevom popisu, od stotinak tu ucrtanih grobova, samo pet su imali oznake sa imenima; pored četiri srpska vojnika, ovde je ležao i izvesni Franz Krunn. Uočava se da grob Nadežde Petrović, koji se prema navedenim urbanim sećanjima tu nalazio, nije označen na planovima, kao ni pomenuti betonski krst. Grob dr Selimira Đorđevića i njegovog brata i majke nije pripadao ovoj vojničkoj parceli, već je bio lociran u okviru varoškog groblja, ali u blizini međe sa ovim vojničkim. To ukazuje na to da su i u okviru varoškog groblja sahranjivani ratnici poginuli tokom prvih meseci rata, budući da je grob formiran po Dragutinovoj pogibiji na Gučevu 1914. godine, a da je ratničko groblje nastalo kasnije, ali verovatno tokom iste godine, pre početka masovnog umiranja od tifusa. Na to ukazuje činjenica da je, od pet zatečenih belega, Babić na dva uočio godinu smrti 1914. Potez na kom se nalazilo ovo groblje danas je pošumljen, izuzev malog proplanka na početku, gde se uzdiže pomenuti betonski krst. To je danas severoistočni deo velike katastarske parcele u javnoj svojini Grada Valjeva, br. 11286/1. Ovo groblje se verovatno protezalo dalje ka jugu, između pomenutog puta i strmine ka reci, gde bi moglo da se nalazi, kako je sveštenik Spasojević pisao, puno masovnih grobnica „vojnika i izbeglica pomrlih od pegavog tifusa, […] bez ikakvih krstova i natpisa“. Pošto taj neuređeni deo nije ucrtan na planovima, teško je da se odredi dokle se groblje prostiralo. Možemo pretpostaviti da se protezalo nekoliko stotina metara, do one tačke do koje je bilo između puta i strmine ka Kolubari relativno ravnog zemljišta dovoljne širine pogodnog za sahranjivanje.
Južno od varoškog groblja, unutar kosog spajanja glavnog kraka puta Valjevo–Lelić sa pomoćnom komunikacijom, postojao je naredni deo ratničkog groblja, u ovom radu označeno oznakom B: „groblje više starog građanskog groblja“ (Spasojević), odnosno „ratnička kosturnica“ (Babić), sa četiri velike ozidane humke – kosturnice i velikim betonskim krstovima postavljenim na podzidama. To groblje su 1916. godine podigle okupatorske snage, prikupljajući pojedinačne sahranjene vojnike sa različitih mesta iz šireg okruženja, uz prenošenje i kamenih grobnih belega, gde ih je bilo. Već je naglašeno da je u podzidi kosturnice Babić uočio sedam uzidanih kamenih belega, pet srpskih i dva (tačnije jedan sa dva imena) austrougarskih vojnika. Kosturnica se prepoznaje na Babićevim planovima 1 i 2, na katastarskom planu, kao i na fotografijama.
Potez na kome su se nalazile kosturnice danas je delimično, „parkovski“, retko pošumljen i na njemu se uočavaju ostaci humki, pa i kamenih podzida. Sada je to južni deo katastarske parcele br. 11258, u javnoj svojini Grada Valjeva, čiji najveći deo predstavlja površinu nekadašnjeg starog varoškog groblja na Bairu, a u okviru koje se nalazi nepokretno kulturno dobro – Spomenik borcima revolucije.
Južno od kosturnica, od mesta gde se dva kraka puta za Lelić spajaju u jedan put, pa sa njegove leve, istočne strane (iznad Vidraka, kao padine ka reci), nalazio se treći deo ratničkog groblja, u ovom radu označeno oznakom V: „groblje na Poparama“ (Spasojević), odnosno „glavno ratničko groblje iznad Vidraka“ (Babić), sa grobovima srpskih, ali i stranih vojnika. Ono je, kao i prvo pomenuto, verovatno počelo da se formira krajem 1914. godine, a masovno popunjava 1915. godine, ali ga je naredne, 1916. uredio austrougarski okupator. Na Babićevim planovima 1 i 2, kao i na fotografijama uočava se da je ta parcela u svom severnom delu imala zidanu ogradu sa kamenim stubovima portala, a dalje, ka jugu, vide se drveni kočići koji su nosili žičanu ogradu. U okviru te parcele nalazilo se oko 600 grobova, ali je Babić zatekao samo 45 sačuvanih kamenih spomenika, od kojih 32 sa čitljivim imenima. Pored srpskih oficira i vojnika, tu su ležali i dr Fridrich Ploghl, za koga u Babićevom spisku grobova piše da mu je grobno mesto obeleženo drvenim krstom, a da je umro 30. 1. 1915. godine, i izvesni dr Alfred Peilzher. Tu je označeno i grobno mesto dr Semjuela Alberta Kuka (Dr S. A. Cook), dok se na jednoj od priloženih fotografija vidi njegov stari, beli spomenik, koji je posle Drugog svetskog rata zamenjen novim, koji i danas postoji. Inače, pomenuti grobovi se nalaze na centralnom delu parcele, na izvestan način i počasnom, uređenom kao svojevrsna proširena pjaceta. Po svemu sudeći, tu su bili sahranjeni i drugi strani lekari umrli u Valjevu, austrougarski zarobljenici koji su lečili i svoje i srpske obolele. Pre svega, dr Jozef Kovač, dr Ladislav Aleksander Feliks Menhard, a verovatno i pukovnik dr Vaclav Milota, dr Gavra Barak i dr. Moguće da zbog tog prostora, svojevrsne aleje stranih lekara, koji je ovu parceli delio na dva dela, Spasojević piše da je to groblje „okupator uredio u dva groblja“.
Ova parcela je danas gusto pošumljena, a na satelitskom snimku se uočava da drveće zauzima isti prostor kakav je ucrtao Babić. Tu se i danas prepoznaju ostaci humki. Taj potez je danas razdeljen u nekoliko katastarskih parcela koje su u javnoj svojini Grada Valjeva. To su: a) cela katastarska parcela br. 11285/1, cela katastarska parcela br. 11284, kao i severni deo katastarske parcele br. 11285/2. Pored toga što je do izgradnje doma kulture i podizanja Spomenika borcima revolucije došlo modifikovanjem stare ideje o Spomeniku znamenitim Valjevcima, uz pomeranje monumenta iz centra varoši na Bair, postojala je još jedna ideja, na osnovu koje bi Bair imao drugi sadržaj. Tokom 1939. godine postignut je načelni dogovor između ministarstava spoljnih poslova Kraljevine Jugoslavije i Nemačke o zajedničkom učešću u izgradnji velike kripte, u koju bi se smestili zemni ostaci i srpskih i austrougarskih vojnika. Nemačka strana je izradila dva predloga za taj monument, koji bi bio postavljen na mestu pomenute četiri kosturnice sa krstovima, ali Drugi svetski rat je omeo realizaciju i ove zamisli.
Na osnovu ovde iznetih saznanja autori smatraju da su stvoreni uslovi da priroda zaštite Spomenika borcima revolucije bude izmenjena, odnosno da se iz kategorije nepokretno kulturno dobro prevede u kategoriju nepokretno kulturno dobro od velikog značaja, ali da se prethodno iz vrste spomenik kulture prevede u vrstu prostorna kulturno-istorijska celina, sa poštovanjem potpune istorijske naracije vezane za ovaj prostor, koja bi na primeren način bila prezentovana na licu mesta, kao i uz promenu naziva u Brdo heroja ili Brdo junaka.
Celokupan tekst sa prilozima možete preuzeti sa sledećeg linka: https://www.heritage.gov.rs/cirilica/Download/Saopstenja/Saopstenja_LIII_2021/Saopstenja_LIII_2021_Ubikacija_polozaja_starog_ratnickog_groblja_u_Valjevu.pdf?fbclid=IwAR0tcDP65lEGGVDGpM0879Yo2z8FJ1QDLpz3ZypCyPGnSYe-bHpWnBnQkMU